Besef van de dood
Adolescenten hebben een volwassen besef van de dood. De dood is onomkeerbaar en het kan iedereen overkomen. Dat beseffen ze goed. Toch is er meestal nog wel een grote afstand tot de dood. “Iedereen kan dood gaan, behalve mensen uit de directe omgeving.'

Elke jongere verwerkt het overlijden van een dierbare anders
Rouwen doet elke jongere op zijn eigen manier en uit zijn gevoelens op zijn eigen manier. Daar is geen vast patroon voor. Toch zijn er wel gedragingen, gedachten en gevoelens die vaak voorkomen. Hoe en of jongeren deze gevoelens en gedachten uiten, verschilt per jongere en per moment.
In de puberteit/adolescentie kunnen de reacties op een ingrijpend verlies heel onvoorspelbaar en wisselend zijn, meer dan in de kinderleeftijd.

Anne verloor haar vader. Ze vertelt waarom ze soms bot doet als ze zich rot voelt:

Uit: het gevoel van Allerzielen. Een film van Jacco Groen, Springfilm.

Pijn leren verdragen
R. Diekstra heeft heel treffend verwoord wat jongeren kunnen ervaren na het overlijden van een gezinslid: "De ervaring dat leven zo ondragelijk pijn kan doen en dat er geen andere oplossing is dan te pijn te verdragen – het verlies kan immers nooit ongedaan worden gemaakt- verandert onze ziel voorgoed. De uitdrukking ‘pijn leren verdragen’ drukt dat ook heel precies uit. Vanaf het moment van het verlies is er geen leven meer zonder pijn. Pijn wordt een constante metgezel. Waar je ook naartoe gaat, altijd gaat hij nu mee. Op een feest, een vakantie, verjaardag, bij een film of gesprek. Opeens kan die metgezel na zich tijden rustig te hebben gehouden, weer alle aandacht opeisen. Is er weer dat snijdende gevoel van binnen, de opkomende tranen, de dichtgeknepen keel."

Sophie (14) vertelt over de het lege gevoel dat zij heeft na het overlijden van haar broer.


Heftig
De puberteit/adolescentie op zichzelf is al een heftige periode. Adolescenten krijgen te maken met een drang naar onafhankelijkheid. Ze maken zich los van hun eigen familie en gaan een eigen leven opbouwen. Zij willen zelfstandig zijn, experimenteren en uitgaan met hun vrienden. Ze vragen zich af ‘wie ze zijn’ en ‘wat ze willen’. Wanneer jongeren in deze turbulente fase van hun leven te maken krijgen met rouw kan dat ongelooflijk ingewikkeld zijn voor ze. Aan de ene kant willen ze onafhankelijk zijn, aan de andere kant hebben ze verdriet en bij tijd en wijlen veel behoefte aan steun en bescherming van hun ouders. Ook voelen ze zich vaak verantwoordelijk voor de andere gezinsleden.

Eenzaam
Op deze leeftijd willen jongeren vaak zelfstandig omgaan met problemen, los van hun ouders. Leeftijdgenoten zijn nu heel belangrijk. Dat maakt dat ze vaak moeilijk hun gevoelens delen met volwassenen, terwijl leeftijdgenoten niet begrijpen wat ze doormaken. Zij zijn opeens geen lotgenoten meer. Dat kan het omgaan met een ingrijpend verlies eenzaam en extra ingewikkeld maken.

Rouwen is nooit klaar
Een ingrijpend verlies verwerken, is een levenslang proces; het is nooit klaar. Dat wil niet zeggen dat jongeren met een verlieservaring niet gelukkig kunnen worden. Maar het verlies is altijd ergens op de achtergrond aanwezig. In elke fase waarin een jongere komt, zal het verlies zich weer op een nieuwe manier manifesteren ‘Tijd heelt alle wonden’ gaat niet op! Het verwerken van een verlies gaat niet vanzelf. Het is hard werken en daarbij is de steun en hulp van mensen in de directe omgeving van grote waarde!
Het kan voor jongeren pijnlijk zijn om te merken dat mensen na een paar maanden of een jaar denken dat het 'nu wel over is'.

Bram weet daar alles van:

Multiculturele rouw
In gezinnen met een andere etnisch culturele achtergrond wordt vaak anders met de dood omgegaan. Het is goed om u van tevoren te verdiepen in de betekenis van de dood en de gewoonten die daarbij horen in andere culturen. Zie Multiculturele rouw.

Verdriet
Vaak zit verdriet van jongeren aan de binnenkant. Doordat het voor de buitenwereld niet zichtbaar is, kunnen we onterecht aannemen dat jongeren niet verdrietig zijn. Jongeren zijn vaak graag alleen als ze hun verdriet laten gaan.
Soms helpt muziek jongeren om hun verdriet te uiten. Muziek kan hen helpen hun verdriet in tranen om te zetten. En dat lucht op.

Sofie (14) verloor haar broer toen ze 8 was. Ze verstopt ook haar verdriet:


Boosheid
Bijvoorbeeld boos voelen op de artsen die hun dierbare niet beter hebben kunnen maken, boos op de overledene, boos op God, boos op vrienden en hun ouder(s) die hen niet lijken te begrijpen. Boos op zichzelf, omdat ze dingen hebben gedaan of gezegd, of juist niet hebben gedaan of gezegd.

Anne verloor haar vader, zij vertelt waarom ze soms bot doet over haar vader:

Spijt en schuldgevoel
Soms voelen jongeren zich schuldig omdat ze, voor het overlijden, misschien opstandig en afstandelijk zijn geweest naar de overledene. Normaal gedrag voor een puber, maar als een ouder overlijdt, kan het eigen gedrag met terugwerkende kracht veel schuldgevoel veroorzaken. Jongeren kunnen veel spijt hebben van dingen die ze niet hebben gedaan of juist wel hebben gedaan.

Anne verloor haar vader en bij haar komen dit soort gevoelens vooral 's nachts:

Machteloosheid

Jongeren kunnen zich machteloos voelen, omdat ze niet hebben voorkomen wat er is gebeurd. Ze kunnen wat is gebeurd niet veranderen. Ook het verdriet van ouders, broertjes en/of zusjes kan heel heftig zijn voor een jongere. Ze kunnen het verdriet niet wegnemen en dat geeft een machteloos gevoel.

Angst
Na een ingrijpend verlies is voor jongeren hun veilige wereld in een klap verdwenen. Dit roept veel angst op. Angst dat ze nu alleen zijn, angst voor de toekomst, angst voor hun eigen verdriet en het verdriet van gezinsleden. Angst dat henzelf of een andere dierbare ook iets ergs overkomt waardoor ze overlijden. Soms kan de angst zelfs in paniek overgaan.

Sofie (14) vertelt erover:


Verwarring
Er komen zoveel gevoelens en gedachten boven bij jongeren die een dierbare verliezen, dat ze hier echt van in de war kunnen raken. Ze kunnen zelfs af en toe het gevoel krijgen dat ze gek worden. En het is ook verwarrend voor ze om te merken dat het leven gewoon doorgaat alsof er niets is gebeurd.

Opluchting
Na een lang ziekbed kan opluchting een eerste reactie zijn. Vaak voelen jongeren zich vervolgens schuldig over hun opluchting.

Lichamelijke klachten
Het verdriet van de jongere kan zich soms uiten in lichamelijke klachten. Hoesten, buik- en hoofdpijn zijn hier voorbeelden van.

Missen
Jongeren kunnen iemand waar ze veel van gehouden hebben, intens missen. Vaak wordt dit gevoel in de eerste jaren na het overlijden steeds sterker.

Ook Bram mist zijn overleden broer heel erg:

Uit: Het gevoel van Allerzielen. Een film van Jacco Groen, Springfilm.

Ook Sophie mist haar broer na zes jaar nog steeds:

Somberheid
Het kan voorkomen dat jongeren zich een tijdje lusteloos en/of somber voelen. Als zo’n periode lang duurt of de somberheid gaat over in depressieve gevoelens, is hulp nodig. Zie Wanneer zorgen maken?

Jaloezie
Jongeren kunnen jaloers zijn op degene die is overleden, omdat die zoveel aandacht en liefde krijgt. Ook kunnen ze jaloers zijn op leeftijdgenoten die nog wel een vader, moeder, broertje of zusje hebben.

Eenzaamheid
Jongeren voelen zich bijna altijd eenzaam na de dood van een gezinslid. Enerzijds voelen zich anders dan leeftijdgenoten: ze hebben het gevoel dat deze hen niet meer begrijpen. En dit terwijl leeftijdsgenoten in deze fase juist zo belangrijk zijn. Anderzijds vinden ze het vaak moeilijk hun gevoelens en gedachten te tonen aan volwassenen. Ze hebben vaak het gevoel er alleen voor te staan.

Minder zelfvertrouwen
Met het verlies van een belangrijke persoon kunnen jongeren ook een deel van hun zelfvertrouwen verliezen. Meestal gebeurt dit pas na verloop van tijd. Jongeren kunnen zich dan onzeker voelen over hun uiterlijk, vriendschappen en school. Uit onderzoek van J.W. Worden blijkt dat twee jaar na het overlijden van een ouder een groot verschil gemeten wordt tussen het zelfvertrouwen van rouwende en niet-rouwende jongeren.

Schaamte

Sophie (14) vertelt over haar schaamtegevoel:


Leegte

Sophie vertelt:


Niets
Kort na het verlies van een gezinslid of andere zeer dierbare persoon, kunnen jongeren helemaal niets voelen of verdoofd zijn. Ze leven in een soort roes. Het gevoel kan beetje bij beetje terugkeren als de jongere zich gaat realiseren wat er eigenlijk is gebeurd en wat dat voor gevolgen heeft. Bij sommige jongeren kan het jaren duren voor ze de pijn kunnen voelen die erbij hoort. Het komt zelfs voor dat dit pas in de volwassenheid gebeurt.

Als bepaalde gevoelens heel hevig zijn en lang aanhouden, kan dat wijzen op verstoorde rouwverwerking. Zie Wanneer zorgen maken?

Ik wil ook niet meer leven
Deze gedachte komt vaak voor en komt bijvoorbeeld voort uit het verlangen om bij de overledene te zijn. Uit wanhoop door alle gevoelens en gedachten die hen overspoelen, alles wat hen overkomt. Het is dan geen reële wens. Als het wel een reële wens is, is het belangrijk dat de jongere snel hulp krijgt. Zie Wanneer zorgen maken?

Waarom?
Jongeren kunnen zich afvragen: “Waarom is het gebeurd?” en “Waarom juist diegene?”

Anne verloor haar vader, zij vraagt zich ook af waarom nu juist hij:

Ben ik wel normaal?
Ze maken zich zorgen of ze zich wel normaal gedragen en voelen.

Ik mag anderen niet belasten
Jongeren willen vaak anderen niet belasten met hun gevoelens. Ze denken dat hun ouders het al zwaar genoeg hebben met hun eigen verdriet.

Ik wil niet anders zijn
Jongeren willen niet anders zijn dan hun leeftijdsgenoten. Ze kunnen gevoelens en gedachten voor hun vrienden verborgen houden uit angst ‘anders’ gevonden te worden.

Had ik maar...
Tieners nemen zichzelf vaak kwalijk dat ze iets wel of juist niet hebben gedaan voor/tijdens het overlijden.

Ook Sofie (14) heeft daar last van:

Teruggetrokken gedrag
Sommige jongeren trekken zich terug en gaan minder om met leeftijdsgenoten. Ze zijn stiller en minder betrokken bij de groep. Zijn minder aanwezig op school en gaan bijvoorbeeld minder of niet uit.

Isolatie
Jongeren die moeite hebben om hun verdriet van binnen naar buiten te laten komen, kunnen tijdelijk geïsoleerd raken van de volwassenen en leeftijdgenoten in hun omgeving. Als het hen ook na een tijd niet lukt om het verdriet toe te laten en te uiten, kunnen jongeren depressief en eenzaam worden. En dat is reden voor zorg. Zie Wanneer zorgen maken?

Vermijden om met volwassenen over gevoelens te praten
Veel jongeren praten niet graag met volwassenen over hun gevoelens. Zij doen dat liever met leeftijdsgenoten. Of helemaal niet.
Vaak vinden jongeren het moeilijk om troost en steun van volwassenen te ontvangen. Ze kunnen bij het verlies van een gezinslid ook het praten met hun ouder(s) vermijden omdat ze denken dat die al genoeg hebben aan hun eigen verdriet.

Bram ging ook meer met leeftijdgenoten om na de dood van zijn broer:

Sophie (14) verloor haar broer toen ze 8 was. Als ze bedenkt naar wie ze toe zou gaan als het haar nu zou overkomen, zijn dat leeftijdgenoten:



Vaak vinden jongeren het moeilijk om troost en steun van volwassenen te ontvangen. Ze kunnen bij het verlies van een gezinslid ook het praten met hun ouder(s) vermijden omdat ze denken dat die al genoeg hebben aan hun eigen verdriet.

Bram had dit ook:


Uit: Het gevoel van Allerzielen. Een film van Jacco Groen, Springfilm

Concentratieproblemen
Concentratieproblemen komen vaak voor bij jongeren die met verlies te maken hebben gehad. Hun gedachten dwalen vaak af en het frustreert ze als ze steeds tot orde geroepen worden.

Slechtere schoolprestaties
Concentratieproblemen en alle gevoelens die deze jongeren kunnen ervaren, kunnen ertoe leiden dat ook de schoolprestaties afnemen. De motivatie om huiswerk te maken kan ook tijdelijk weg zijn.

Zorgen maken
Veel jongeren maken zich na het verlies van een gezinslid zorgen over zichzelf en hun gezinsleden. Ze zijn bang dat zijzelf ziek worden of overlijden of dat er iets met hun ouders, broer(s) of zus(sen) gebeurt.

Ook Sophie (14) heeft daar last van:


Ontkenning
Sommige jongeren gaan gewoon door alsof er niets gebeurd is. Zij houden zo het verdriet nog even op afstand.

Opstandig gedrag
Pubers kunnen zich meer gaan afzetten tegen ouders, docenten of leeftijdgenoten. Dit is ‘gewoon’ in deze leeftijdsfase. Tijdens of na een ingrijpend verlies kan dit gedrag heviger zijn; het is een verdedigingswapen.

Weinig emoties tonen
Sommige jongeren laten weinig van hun gevoelens zien. Het overlijden lijkt hen op het eerste gezicht weinig te kunnen schelen. Meestal is het tegendeel waar. Ze weten zich geen raad met hun gevoelens en laten hun binnenkant voor wat het is. Of ze sluiten zich erg af voor hun gevoel als een soort overlevingsstrategie. Dit heeft vaak tot gevolg dat volwassenen hen niet de ondersteuning geven die ze nodig hebben. Daardoor kunnen deze jongeren het idee krijgen dat ze hun verdriet niet mogen uiten.

Veranderd gedrag in vriendschappen
Deze verandering kan komen als jongeren tijdelijk moeite hebben om zich open te stellen voor vrienden. Of ze werpen zich juist, veel meer en met meer overgave, in allerlei nieuwe vriendschappen.

Projecteren van eigen gedachten en gevoelens op jongere broertjes en zusjes
Jongeren kunnen hun eigen gevoelens verborgen willen houden. Zij praten liever over de gevoelens van hun broertje of zusje en het feit dat ze zich daar zorgen over maken. Vaak vertellen ze zo, indirect, iets over hun eigen gevoelens.

Voor ouder(s) zorgen
Sommige jongeren (vaak meisjes) werpen zich op als steunpilaar voor de ouder(s). De jongere wordt als het ware ouder van de ouder. Dit gedrag kan zorgelijk zijn, zie Wanneer zorgen maken?

Rol van de overledene overnemen
Jongeren kunnen proberen de rol van de overledene over te nemen in huis. Jongere broers en zussen terecht wijzen en opvoeden bijvoorbeeld, als een van de ouders is overleden.

Als bepaald gedrag heel sterk aanwezig is of heel erg lang aanhoudt, kan dit reden tot zorg geven. 

Verschillen per cultuur en geloof
Hoe we met de dood omgaan verschilt per persoon, per gezin en familie, per cultuur en per geloof. U kunt voor grote verrassingen komen te staan als u betrokken raakt bij een kind of ouder uit een andere cultuur of met een ander geloof. Daarom vindt u op deze pagina informatie over rituelen en gebruiken bij overlijden in andere geloven en culturen.
De gebruiken en rituelen rondom het sterven en de uitvaart kunnen enorm van elkaar verschillen. Net als de manier van uiten van verdriet. In sommige culturen reageren mensen erg teruggetrokken en stil en in andere culturen juist boos. Soms wordt verwacht dat mensen zich ingetogen gedragen, soms ook dat zij zich juist heftig uiten.

Veel voorkomende geloven en culturen in Nederland
Hieronder vindt u informatie over een aantal veel voorkomende geloven en bevolkingsgroepen in Nederland. Er wordt beknopt beschreven hoe men met sterven en rouw omgaat. Het is belangrijk om te weten dat elke religie of bevolkingsgroep weer eigen stromingen kent. En dat deze weer op een andere manier bestaande rituelen of gebruiken hebben. Ook kan het zijn dat in Nederland niet alle oorspronkelijke gebruiken en rituelen plaatsvinden die in het land van herkomst of in het geloof gebruikelijk zijn. Soms worden Nederlandse gebruiken gecombineerd met gebruiken of rituelen uit het betreffende geloof of de betreffende cultuur.
Het is daarom onmogelijk om helemaal op de hoogte zijn van de gebruiken. Ernaar vragen is altijd het beste. Wilt u bijvoorbeeld weten of het bijvoorbeeld gepast is dat u als leerkracht de uitvaart bezoekt van een leerling of ouder/verzorger van een leerling? U kunt dit het beste gewoon vragen aan het betreffende gezin en hun naasten!

Islam:
De Islam kent veel tradities rondom het overlijden. Als iemand stervende is, wordt hij of zij in de richting van Mekka neergelegd. Voor het overlijden wordt een geloofsbelijdenis uitgesproken. Dit heet de Shahada.
Tijdens een sterfproces en na een overlijden zoekt men vooral steun binnen de eigen gemeenschap. De Imam speelt hierbij een belangrijke rol. Als iemand is overleden, wordt hij of zij ritueel gewassen en in doeken gewikkeld. Moslims kunnen worden opgebaard in de moskee, maar dat hoeft niet. Volgens de Islam moet een uitvaart binnen vierentwintig uur plaatsvinden. Dat kan in het land van herkomst of op een Islamitische begraafplaats in Nederland. De begrafenis vindt bij voorkeur zo spoedig mogelijk plaats. In Nederland zit verplicht 36 uur tussen het overlijden en de uitvaart. De uitvaart vindt dan ook zo spoedig mogelijk na die 36 uur plaats.
De overledene wordt in doeken, liggend op de rechterzij, in de richting van Mekka en zonder kist begraven. Meestal zijn de vrouwen en kinderen niet aanwezig bij de begrafenis. Als kinderen wel meegaan, is dit meestal vanaf een jaar of tien (meisjes) of twaalf (jongens). Na afloop van de begrafenis gaat men meestal naar huis om samen te eten en te drinken.
Er volgt een rouwperiode van veertig dagen die feestelijk wordt afgesloten. Tijdens deze periode komt de familie vaak bijeen om uit de Koran te lezen. Een weduwe rouwt vier maanden en tien dagen. Over het algemeen wordt er niet veel over de overledene gesproken. Condoleren is gepast tot drie dagen na het overlijden.
Het graf wordt opgevuld tot een bult en er wordt een eenvoudige steen met gegevens geplaatst. Er lijkt in Nederland toch ook steeds meer gebruik gemaakt te worden van wat luxueuzere stenen. Daarop komen naam en data te staan en soms ook koranteksten of afbeeldingen van een moskee.
Moslims blijven het graf van de overledene bezoeken. Er gelden ook regels voor het bezoeken van deze graven. Zo dienen mannen geen broeken te dragen tot boven de knie en is de begraafplaats geen plek voor vermaak. Er mag niet gegeten worden en geen muziek gespeeld worden. Men dient op de paden te blijven. Het neerleggen van bloemen of knuffels en het neerzetten van kaarsen is geen gewoonte bij Moslims.
Als een ouder overlijdt, worden kinderen en jongeren hierover vaak door een ander familielid, vrienden of buren geïnformeerd. Over de doodsoorzaak wordt meestal niet gedetailleerd gesproken en men legt kinderen en jongeren weinig tot niets uit. Zij worden niet aangemoedigd om te praten over hun gevoel en om vragen te stellen. Toch geven deze kinderen vaak aan dat ze behoefte hebben aan steun en antwoorden op hun vragen.

Christendom:
Katholieken ontvangen in hun laatste levensfase het sacrament van de zieken in het bijzijn van familie en bekenden. Dit bereidt hen voor op de ontmoeting met God. Het sacrament der zieken heeft een aantal vaste elementen: de biecht of bezinning, de zalving, waarbij de pastor met gewijde olie bij de stervende op voorhoofd en beide handen een kruisteken maakt, de zegen met handoplegging en de eucharistieviering, waarbij de heilige communie wordt uitgedeeld. Ook andere aanwezigen kunnen hun hand op het hoofd van de overledene leggen. Behalve gebeden uit de bijbel, spreekt de priester of pastor ook teksten uit die specifiek zijn afgestemd op de zieke. Bij het sacrament der zieken brandt een kaars en is er een kruisbeeld als teken van verbondenheid met Jezus. Deze beide symbolen zijn ook weer te zien bij het rouwbezoek, wanneer familie en vrienden afscheid komen nemen van de gestorvene en tijdens de uitvaartmis.
Protestanten kennen geen sacrament der zieken. Hun rituelen zijn over het algemeen soberder dan die van de katholieken. Bij protestanten vinden ook veel vaker begrafenissen dan crematies plaats.
Tijdens de begrafenis of crematie hebben de priester en de pastor een belangrijke rol. Vaak is de uitvaartdienst een eucharistieviering in de kerk. De nabestaanden dragen of rijden de kist vaak de kerk binnen. Er zijn vaak veel bloemen. De priester besprenkelt de kist met wijwater en tijdens de viering wordt er gesproken over de overledene. Het kruis speelt een centrale rol, er worden Bijbelteksten gesproken en er wordt gebeden.

Jodendom:
Traditionele Joden hebben een uitgebreid en belangrijk ritueel rondom het sterven. Na het overlijden wordt het lichaam gewassen en in een eenvoudig wit linnen gewaad gekleed. De kist is sober, net zoals de begrafenis. Cremeren komt zeer weinig voor onder Joden. In de kist wordt wel eens wat aarde uit Israël gedaan.
Het graf is een belangrijke plek. Het mag niet worden verstoord of geruimd en er komt een grafteken op. De begrafenis vindt bij voorkeur zo spoedig mogelijk plaats. In Nederland zit verplicht 36 uur tussen het overlijden en de uitvaart. Na de begrafenis scheppen mannen zand op het graf, net zo lang tot het bedekt is. Men mag niet de indruk wekken haastig te zijn.
Na de begrafenis is er tijd om de familie te troosten. Soms wordt een zeer eenvoudige maaltijd genuttigd. Daarna gaat de familie naar huis; dit wordt nu het rouwhuis genoemd. Hier blijft men een week en leeft men op een sobere manier. Bezoek kan gewoon binnenlopen. De rouwenden, hun emoties en behoeftes staan centraal.

Hindoeïsme:
Mensen die het Hindoeïsme aanhangen, hebben vaak een speciale band met een priester die zij de ‘pandjt’ noemen. Hij bidt met de familie en de stervende. Als iemand is overleden, wordt hij of zij naar een uitvaartcentrum gebracht.
De uitvaart is meestal een crematie, omdat hindoe’s geloven dat cremeren de snelste manier is om de terugkeer van het lichaam naar de bron te laten plaatsvinden.
Een man uit de naaste familie scheert op de dag van de crematie zijn hoofd kaal en er worden allerlei plechtigheden uitgevoerd. De uitvaart duurt vaak lang en men gebruikt veel wierook en kruiden.
Het is voor een Hindoestaanse familie heel belangrijk om het lichaam van de overledene te zien branden. Het zijn vaak de mannen uit de familie die bij het lichaam blijven. Na afloop van de uitvaart gaan de nabestaanden naar huis om daar met elkaar te eten en te drinken.

Boeddhisme:
Boeddhisten hechten veel waarde aan de verzorging van de geest. Meer dan aan de verzorging van het lichaam. Tijdens het stervensproces zien zij het als een belangrijke taak om de stervende te inspireren. Voor de naasten is het belangrijk om een sterk gevoel van liefde en mededogen op te wekken voor de stervende.
Bezoek is prettig, omdat het de stervende het gevoel geeft dat hij of zij niet bang hoeft te zijn voor de dood. Boeddhisten zeggen gebeden op of reciteren mantra’s. Het stervensproces is heel belangrijk. Om de stervende niet te storen zijn emotionele ontladingen in zijn of haar nabijheid ongepast. Angst, pijn, geluk en liefde van de stervende worden wel zoveel mogelijk openlijk gedeeld.
Na het overlijden wordt het lichaam enige tijd met rust gelaten. Dit kan enkele uren, maar ook enkele dagen zijn. Als het bewustzijn uit het lichaam verdwenen is, wordt er geen bijzondere waarde meer aan het lichaam gehecht.
Tijdens de uitvaart worden verschillende rituelen uitgevoerd. Men mediteert en spreekt mantra’s uit. Tijdens de uitvaart verbrandt men een foto van de overledene en wordt positieve energie opgedragen aan de overledene.

Surinaams-Creools:
Men gelooft dat de ziel van de overledene terugkeert naar God. Maar voordat dit gebeurt, blijft de geest nog een tijd rondhangen. Een goed afscheid is erg belangrijk, omdat dan de ziel na veertig dagen de aarde vredig kan verlaten. Rouw wordt gezien als een groepsproces. In huis vinden allerlei rouwbijeenkomsten plaats. Het is traditie om alle spiegels te bedekken en foto’s om te draaien.
Men draagt rondom het overlijden vaak witte of zwart-witte kleding. Wit is de kleur van de zware rouw. Rood is geen gepaste kleur, omdat men dat associeert met de geest van de levenden. Ook het dragen van sieraden is niet gepast.
Emoties kunnen soms op heftige wijze geuit worden. Verdriet wordt minder als je het deelt en het viert, aldus de Creolen. Rituelen zijn erg belangrijk en worden gebruikt om goden en geesten gunstig te stemmen.
Kinderen en jongeren mogen bij de begrafenis zijn. Zij krijgen geen gedetailleerde informatie over het overlijden. Wel krijgen zij een rol tijdens de rituele wassing na het overlijden. Hoewel men emoties toont, wordt er meestal niet veel over het verdriet en gevoelens gesproken. Dit omdat ouders en kinderen elkaar hun verdriet willen besparen.

Humanisme:
Er zijn geen vaste rituelen voor de uitvaart van Humanisten. Men gaat er van uit dat iedereen op zijn eigen manier, in creatieve vorm afscheid kan nemen.

Chinezen:
Alles wat in aanraking is gekomen met de dode wordt mee begraven. Bijvoorbeeld de kam waarmee de haren worden gekamd. Men strooit rijst in de mond van de dode als laatste maaltijd en aan het voeteneinde wordt een spiegel geplaatst. Soms gebeurt het ook dat er een parel of een eenden- of ganzenei tussen de lippen wordt geplaatst.
De vrouwen dragen tijdens de uitvaart speciale kleding met een band om de taille. De kleur en het materiaal van de kleding en tailleband zijn afhankelijk van de relatie tot de overledene. Men is bang dat wanneer de verkeerde rituelen worden uitgevoerd, de geest van de overledene de nabestaanden zal lastigvallen. Daarom voeren Chinezen heel veel verschillende rituelen uit. Tijdens de begrafenis wordt wierook gebrand en vaak worden kleren en (namaak)geld van de overledene verbrand en wordt vuurwerk afgestoken.
Op het graf wordt een zerk met een foto van de dode geplaatst. De dagen na de begrafenis verbranden de nabestaanden nog meer namaakgeld: dit symboliseert de rijkdom die men de dode toewenst in de andere wereld. De begrafenis wordt vaak heel druk bezocht. Als de kist de grond inzakt, draaien de aanwezigen zich om uit angst voor geesten. Om te voorkomen dat zij geesten mee naar huis nemen, steken Chinezen nooit een paraplu op in de buurt van een begraafplaats.
Over de dood wordt niet gesproken. Men heeft het over ‘als je straks weggaat’. Het huisaltaar is een heilige plek; men toont veel respect aan het huisaltaar.

Meer informatie vindt u op:
www.rouwrituelen.nl
www.uitvaartinformatie.nl
www.doodeenvoudig.nl/index.php
www.stichtingibw.nl (stichting islamitisch begrafeniswezen)
www.troostvoortranen.nl

Als iemand net is doodgegaan, kun je heel veel vragen hebben. Patrick geeft hieronder antwoord op vragen die je hierover kunt hebben. Je kunt op de filmpjes klikken voor zijn antwoord op de vragen. 

Heb jij een vraag die hier niet bij staat? Stuur ons dan een mail en dan proberen we ook jouw vraag (met antwoord!) te plaatsen. 

Als iemand net is doodgegaan moet er een begrafenis of een crematie geregeld worden. Je hebt misschien geen idee wat er dan gebeuren kan. Patrick geeft hieronder antwoord op vragen die je hierover kunt hebben. Je kunt op de filmpjes klikken voor zijn antwoord op de vragen. 

Heb jij een vraag over het regelen van de uitvaart die hier niet bij staat? Stuur ons een mail en dan proberen we ook jouw vraag (met antwoord!) te plaatsen. 

Voordat er een crematie of begrafenis komt, wordt iemand opgebaard. Soms is er ook een condoléance. Patrick geeft hieronder antwoord op vragen die je hierover kunt hebben. Je kunt op de filmpjes klikken voor zijn antwoord op de vragen. 

Heb jij een vraag over opbaren of de condoléance die hier niet bij staat? Stuur ons een mail en dan proberen we ook jouw vraag (met antwoord!) te plaatsen. 

Iemand die dood is, wordt begraven of gecremeerd. Meestal is daarvoor een afscheidsbijeenkomst. Je vraagt je misschien af wat er gebeurt tijdens zo'n afscheidsbijeenkomst. Patrick geeft hieronder antwoord op vragen die je hierover kunt hebben. Je kunt op de filmpjes klikken voor zijn antwoord op de vragen.

Heb jij een vraag over de afscheidsdienst die hier niet bij staat? Stuur ons een mail en dan proberen we ook jouw vraag (met antwoord!) te plaatsen. 

Je hebt misschien wel allerlei vragen over cremeren. Patrick en Carla geven hieronder antwoord op vragen die je hierover kunt hebben. Je kunt op de filmpjes klikken voor zijn antwoord op de vragen. 

 Wat kun je doen met as op een begraafplaats?

Heb jij een vraag over cremeren die hier niet bij staat? Stuur ons een mail en dan proberen we ook jouw vraag (met antwoord!) te plaatsen. 

Je hebt misschien wel allerlei vragen over begraven. Patrick en Carla geven hieronder antwoord op vragen die je hierover kunt hebben. Je kunt op de filmpjes klikken voor zijn antwoord op de vragen. 

 

Zijn er verschillende soorten graven?
 

Wie graaft het graf?
 

Hoe diep is een graf?
 

Hoe zakt een kist naar beneden?

 

 

Wat mag je het op het graf zetten?


 

Wie draagt de kist?
 

Is de begraafplaats altijd open?

Liggen alle soorten mensen door elkaar?

Heb jij een vraag over begraven die hier niet bij staat? Stuur ons een mail en dan proberen we ook jouw vraag (met antwoord!) te plaatsen. 

Na een afscheidsbijeenkomst gaan mensen vaak nog met elkaar praten. Wil je weten wat er nog meer gebeurt na een afscheidsbijeenkomst? Patrick geeft hieronder antwoord op vragen die je hierover kunt hebben. Je kunt op de filmpjes klikken voor zijn antwoord op de vragen. 

Heb jij een vraag over na de begrafenis of crematie die hier niet bij staat? Stuur ons een mail en dan proberen we ook jouw vraag (met antwoord!) te plaatsen. 

Herinneringen voor later
Schrijf in de loop van de tijd herinneringen op voor uw kind(eren) en vraag anderen die die overledenen ook goed hebben gekend hetzelfde. Voor uw kind(eren) zijn deze herinneringen (later) van onschatbare waarde! U kunt de genodigden voor de uitvaart ook vragen om herinneringen en foto's mee te nemen op de dag van de uitvaart. Op een later moment kunt u deze bundelen voor uw kind(eren) en uzelf. Het is voor jongeren fijn als u hem of haar wat spulletjes van de overleden dierbare geeft.

Bram verloor zijn broer. De moeder van Bram vertelt hoeveel steun Bram heeft aan tastbare herinneringen aan zijn overleden broer:


Uit: Het gevoel van Allerzielen. Een film van Jacco Groen, Springfilm. 

Als het overleden gezinslid kanker had, kunt u overwegen om met uw kind(eren) te kijken naar http://player.omroep.nl/?aflID=10890570
In deze aflevering van Het klokhuis gaat het over een gezin waar moeder kanker heeft die niet te genezen is. Dit kan een aanleiding zijn om samen over de ziekte en het overlijden te praten

Niet teveel verantwoordelijkheid geven
Misschien staat u er alleen voor als opvoeder. De neiging kan dan groot zijn om een jongere verantwoordelijkheden te geven die een jongere niet zou moeten hebben. Een keer oppassen op het jongere broertje of zusje en wat klusjes in het huishouden doen, zijn normale taken voor een tiener. Soms gebeurt het dat  een jongere door de situatie meer 'volwassen' taken krijgt of op zich neemt. Het is belangrijk dat u dan als ouder op zoek gaat naar een andere oplossing. Een tiener moet ook gewoon tiener kunnen zijn!

Uw kind wijzen op het forum van Stichting Achter de Regenboog
http://www.achterderegenboog.nl/forum/

Maak het grote verdriet en het gemis bespreekbaar
Laat uw kind weten dat het bij u terecht kan. Jongeren hebben vaak de neiging om hun ouders te sparen. Die hebben het al moeilijk genoeg, denken ze.

Bram verloor zijn broer en herkent dat:


Uit: Het gevoel van Allerzielen. Een film van Jacco Groen, Springfilm.

De moeder van Bram vertelt hoe zij dat heeft ervaren:

Uit: Het gevoel van Allerzielen. Een film van Jacco Groen, Springfilm. 

Mijn man is enkele jaren geleden overleden. Ik heb in de periode erna veel steun gehad van mijn oudste zoon. Inmiddels is hij veertien jaar. Ik heb nu een fijne nieuwe vriend gevonden. Mijn jongste zoontjes zijn gek op hem, maar mijn zoon van veertien wil hem niet accepteren. Ik begrijp hier niks van, want nu wordt hij meer ontlast en wil hij dat niet.

Uw zoon heeft al op jonge leeftijd de zorg voor u en mogelijk ook voor zijn broertjes op zich genomen. Dat is zwaar maar het levert ook een soort status op. Bovendien heeft hij hier waarschijnlijk veel complimenten voor gekregen. Hij is in zijn rol gegroeid als een soort vervangende partner en vader en nu komt er ineens iemand die die rol opeist naar zijn gevoel. Belangrijk is dat u hem bedankt voor wat hij heeft betekend en zegt dat u hem ook gunt dat hij dingen kan doen met zijn leeftijdgenoten. En voor uw nieuwe partner is het van belang dat hij aan uw zoon duidelijk maakt dat hij nooit zijn vader zal vervangen. Uw zoon heeft maar een vader en dat zal altijd zo blijven. 

* Het Sterprogramma is een lotgenotenprogramma voor jongeren die een jaar of langer geleden hun vader, moeder, broer(tje) of zus(je) hebben verloren.
* Het programma is preventief, dat wil zeggen dat het bedoeld is voor jongeren die (nog) geen problemen ervaren.
* De ouders worden nauw bij het programma betrokken.
* Aan een Sterprogramma doen 5 of 10 leerlingen mee. Zij komen in principe uit 1, 2 of 3 leerjaren. Het programma vindt plaats op school, onder schooltijd. Elk programma wordt begeleid door twee professionele rouw- en verliescoaches, gespecialiseerd in de doelgroep jongeren.
* Aan het programma zijn geen kosten verbonden voor scholen en ouders.

Opbouw van het programma
Het Sterprogramma bestaat uit de volgende onderdelen:
- een ouderavond voor alle ouders;
- individuele intakegesprekken van alle deelnemers met een van de coaches;
- 6 groepsbijeenkomsten van 1,5 uur;
- tenslotte krijgen ouders in een persoonlijk gesprek met een van de coaches informatie over het proces van hun kind en desgewenst tips en handreikingen bij het begeleiden van hun kind.

In het volgende filmpje van leraar24.nl, een indruk van een bijeenkomst van een Sterprogramma op een Zoetermeerse basisschool:

Waardering
Jongeren die hebben deelgenomen aan een Sterprogramma op school, waarderen het programma tot nu toe met een gemiddelde 9.2.

Ze geven aan dat zij het meeste hebben aan:
- dat ze hun verhaal kwijt kunnen bij mensen die het begrijpen;
- het horen van verhalen van anderen, de herkenning;
- het praten en creatief bezig zijn met je gevoel en je gedachten;
- het krijgen van tips.

Jannes en Carlijn vertellen wat het Sterprogramma voor hen betekent:

Effecten
Jongeren merken ook dat zich anders voelen, anders denken en zich anders gedragen na het volgen van een Sterprogramma. Bijvoorbeeld:
- 43% van de deelnemers voelt zich naderhand vrolijker;
- 43% van de deelnemers voelt zich minder schuldig;
- 42% van de deelnemers voelt zich naderhand minder (vaak) boos;
- 50% van de deelnemers voelt zich 'lichter'/opgelucht;
- 50% van de deelnemers geeft aan naderhand opener te zijn over zichzelf;
- 64% van de deelnemers begrijpt dingen die met het overlijden te maken hebben beter;
- 43% van de deelnemers denkt positiever over zijn/haar leven;
- 31% van de deelnemers denkt positiever over zichzelf;
- 36% van de deelnemers praat meer over de overledene;
- 23% van de deelnemers heeft naderhand minder ruzie met leeftijdgenoten.