Besef van de dood
Adolescenten hebben een volwassen besef van de dood. De dood is onomkeerbaar en het kan iedereen overkomen. Dat beseffen ze goed. Toch is er meestal nog wel een grote afstand tot de dood. “Iedereen kan dood gaan, behalve mensen uit de directe omgeving.'

Elke jongere verwerkt het overlijden van een dierbare anders
Rouwen doet elke jongere op zijn eigen manier en uit zijn gevoelens op zijn eigen manier. Daar is geen vast patroon voor. Toch zijn er wel gedragingen, gedachten en gevoelens die vaak voorkomen. Hoe en of jongeren deze gevoelens en gedachten uiten, verschilt per jongere en per moment.
In de puberteit/adolescentie kunnen de reacties op een ingrijpend verlies heel onvoorspelbaar en wisselend zijn, meer dan in de kinderleeftijd.

Anne verloor haar vader. Ze vertelt waarom ze soms bot doet als ze zich rot voelt:

Uit: het gevoel van Allerzielen. Een film van Jacco Groen, Springfilm.

Pijn leren verdragen
R. Diekstra heeft heel treffend verwoord wat jongeren kunnen ervaren na het overlijden van een gezinslid: "De ervaring dat leven zo ondragelijk pijn kan doen en dat er geen andere oplossing is dan te pijn te verdragen – het verlies kan immers nooit ongedaan worden gemaakt- verandert onze ziel voorgoed. De uitdrukking ‘pijn leren verdragen’ drukt dat ook heel precies uit. Vanaf het moment van het verlies is er geen leven meer zonder pijn. Pijn wordt een constante metgezel. Waar je ook naartoe gaat, altijd gaat hij nu mee. Op een feest, een vakantie, verjaardag, bij een film of gesprek. Opeens kan die metgezel na zich tijden rustig te hebben gehouden, weer alle aandacht opeisen. Is er weer dat snijdende gevoel van binnen, de opkomende tranen, de dichtgeknepen keel."

Sophie (14) vertelt over de het lege gevoel dat zij heeft na het overlijden van haar broer.


Heftig
De puberteit/adolescentie op zichzelf is al een heftige periode. Adolescenten krijgen te maken met een drang naar onafhankelijkheid. Ze maken zich los van hun eigen familie en gaan een eigen leven opbouwen. Zij willen zelfstandig zijn, experimenteren en uitgaan met hun vrienden. Ze vragen zich af ‘wie ze zijn’ en ‘wat ze willen’. Wanneer jongeren in deze turbulente fase van hun leven te maken krijgen met rouw kan dat ongelooflijk ingewikkeld zijn voor ze. Aan de ene kant willen ze onafhankelijk zijn, aan de andere kant hebben ze verdriet en bij tijd en wijlen veel behoefte aan steun en bescherming van hun ouders. Ook voelen ze zich vaak verantwoordelijk voor de andere gezinsleden.

Eenzaam
Op deze leeftijd willen jongeren vaak zelfstandig omgaan met problemen, los van hun ouders. Leeftijdgenoten zijn nu heel belangrijk. Dat maakt dat ze vaak moeilijk hun gevoelens delen met volwassenen, terwijl leeftijdgenoten niet begrijpen wat ze doormaken. Zij zijn opeens geen lotgenoten meer. Dat kan het omgaan met een ingrijpend verlies eenzaam en extra ingewikkeld maken.

Rouwen is nooit klaar
Een ingrijpend verlies verwerken, is een levenslang proces; het is nooit klaar. Dat wil niet zeggen dat jongeren met een verlieservaring niet gelukkig kunnen worden. Maar het verlies is altijd ergens op de achtergrond aanwezig. In elke fase waarin een jongere komt, zal het verlies zich weer op een nieuwe manier manifesteren ‘Tijd heelt alle wonden’ gaat niet op! Het verwerken van een verlies gaat niet vanzelf. Het is hard werken en daarbij is de steun en hulp van mensen in de directe omgeving van grote waarde!
Het kan voor jongeren pijnlijk zijn om te merken dat mensen na een paar maanden of een jaar denken dat het 'nu wel over is'.

Bram weet daar alles van:

Multiculturele rouw
In gezinnen met een andere etnisch culturele achtergrond wordt vaak anders met de dood omgegaan. Het is goed om u van tevoren te verdiepen in de betekenis van de dood en de gewoonten die daarbij horen in andere culturen. Zie Multiculturele rouw.

Verdriet
Vaak zit verdriet van jongeren aan de binnenkant. Doordat het voor de buitenwereld niet zichtbaar is, kunnen we onterecht aannemen dat jongeren niet verdrietig zijn. Jongeren zijn vaak graag alleen als ze hun verdriet laten gaan.
Soms helpt muziek jongeren om hun verdriet te uiten. Muziek kan hen helpen hun verdriet in tranen om te zetten. En dat lucht op.

Sofie (14) verloor haar broer toen ze 8 was. Ze verstopt ook haar verdriet:


Boosheid
Bijvoorbeeld boos voelen op de artsen die hun dierbare niet beter hebben kunnen maken, boos op de overledene, boos op God, boos op vrienden en hun ouder(s) die hen niet lijken te begrijpen. Boos op zichzelf, omdat ze dingen hebben gedaan of gezegd, of juist niet hebben gedaan of gezegd.

Anne verloor haar vader, zij vertelt waarom ze soms bot doet over haar vader:

Spijt en schuldgevoel
Soms voelen jongeren zich schuldig omdat ze, voor het overlijden, misschien opstandig en afstandelijk zijn geweest naar de overledene. Normaal gedrag voor een puber, maar als een ouder overlijdt, kan het eigen gedrag met terugwerkende kracht veel schuldgevoel veroorzaken. Jongeren kunnen veel spijt hebben van dingen die ze niet hebben gedaan of juist wel hebben gedaan.

Anne verloor haar vader en bij haar komen dit soort gevoelens vooral 's nachts:

Machteloosheid

Jongeren kunnen zich machteloos voelen, omdat ze niet hebben voorkomen wat er is gebeurd. Ze kunnen wat is gebeurd niet veranderen. Ook het verdriet van ouders, broertjes en/of zusjes kan heel heftig zijn voor een jongere. Ze kunnen het verdriet niet wegnemen en dat geeft een machteloos gevoel.

Angst
Na een ingrijpend verlies is voor jongeren hun veilige wereld in een klap verdwenen. Dit roept veel angst op. Angst dat ze nu alleen zijn, angst voor de toekomst, angst voor hun eigen verdriet en het verdriet van gezinsleden. Angst dat henzelf of een andere dierbare ook iets ergs overkomt waardoor ze overlijden. Soms kan de angst zelfs in paniek overgaan.

Sofie (14) vertelt erover:


Verwarring
Er komen zoveel gevoelens en gedachten boven bij jongeren die een dierbare verliezen, dat ze hier echt van in de war kunnen raken. Ze kunnen zelfs af en toe het gevoel krijgen dat ze gek worden. En het is ook verwarrend voor ze om te merken dat het leven gewoon doorgaat alsof er niets is gebeurd.

Opluchting
Na een lang ziekbed kan opluchting een eerste reactie zijn. Vaak voelen jongeren zich vervolgens schuldig over hun opluchting.

Lichamelijke klachten
Het verdriet van de jongere kan zich soms uiten in lichamelijke klachten. Hoesten, buik- en hoofdpijn zijn hier voorbeelden van.

Missen
Jongeren kunnen iemand waar ze veel van gehouden hebben, intens missen. Vaak wordt dit gevoel in de eerste jaren na het overlijden steeds sterker.

Ook Bram mist zijn overleden broer heel erg:

Uit: Het gevoel van Allerzielen. Een film van Jacco Groen, Springfilm.

Ook Sophie mist haar broer na zes jaar nog steeds:

Somberheid
Het kan voorkomen dat jongeren zich een tijdje lusteloos en/of somber voelen. Als zo’n periode lang duurt of de somberheid gaat over in depressieve gevoelens, is hulp nodig. Zie Wanneer zorgen maken?

Jaloezie
Jongeren kunnen jaloers zijn op degene die is overleden, omdat die zoveel aandacht en liefde krijgt. Ook kunnen ze jaloers zijn op leeftijdgenoten die nog wel een vader, moeder, broertje of zusje hebben.

Eenzaamheid
Jongeren voelen zich bijna altijd eenzaam na de dood van een gezinslid. Enerzijds voelen zich anders dan leeftijdgenoten: ze hebben het gevoel dat deze hen niet meer begrijpen. En dit terwijl leeftijdsgenoten in deze fase juist zo belangrijk zijn. Anderzijds vinden ze het vaak moeilijk hun gevoelens en gedachten te tonen aan volwassenen. Ze hebben vaak het gevoel er alleen voor te staan.

Minder zelfvertrouwen
Met het verlies van een belangrijke persoon kunnen jongeren ook een deel van hun zelfvertrouwen verliezen. Meestal gebeurt dit pas na verloop van tijd. Jongeren kunnen zich dan onzeker voelen over hun uiterlijk, vriendschappen en school. Uit onderzoek van J.W. Worden blijkt dat twee jaar na het overlijden van een ouder een groot verschil gemeten wordt tussen het zelfvertrouwen van rouwende en niet-rouwende jongeren.

Schaamte

Sophie (14) vertelt over haar schaamtegevoel:


Leegte

Sophie vertelt:


Niets
Kort na het verlies van een gezinslid of andere zeer dierbare persoon, kunnen jongeren helemaal niets voelen of verdoofd zijn. Ze leven in een soort roes. Het gevoel kan beetje bij beetje terugkeren als de jongere zich gaat realiseren wat er eigenlijk is gebeurd en wat dat voor gevolgen heeft. Bij sommige jongeren kan het jaren duren voor ze de pijn kunnen voelen die erbij hoort. Het komt zelfs voor dat dit pas in de volwassenheid gebeurt.

Als bepaalde gevoelens heel hevig zijn en lang aanhouden, kan dat wijzen op verstoorde rouwverwerking. Zie Wanneer zorgen maken?

Ik wil ook niet meer leven
Deze gedachte komt vaak voor en komt bijvoorbeeld voort uit het verlangen om bij de overledene te zijn. Uit wanhoop door alle gevoelens en gedachten die hen overspoelen, alles wat hen overkomt. Het is dan geen reële wens. Als het wel een reële wens is, is het belangrijk dat de jongere snel hulp krijgt. Zie Wanneer zorgen maken?

Waarom?
Jongeren kunnen zich afvragen: “Waarom is het gebeurd?” en “Waarom juist diegene?”

Anne verloor haar vader, zij vraagt zich ook af waarom nu juist hij:

Ben ik wel normaal?
Ze maken zich zorgen of ze zich wel normaal gedragen en voelen.

Ik mag anderen niet belasten
Jongeren willen vaak anderen niet belasten met hun gevoelens. Ze denken dat hun ouders het al zwaar genoeg hebben met hun eigen verdriet.

Ik wil niet anders zijn
Jongeren willen niet anders zijn dan hun leeftijdsgenoten. Ze kunnen gevoelens en gedachten voor hun vrienden verborgen houden uit angst ‘anders’ gevonden te worden.

Had ik maar...
Tieners nemen zichzelf vaak kwalijk dat ze iets wel of juist niet hebben gedaan voor/tijdens het overlijden.

Ook Sofie (14) heeft daar last van:

Teruggetrokken gedrag
Sommige jongeren trekken zich terug en gaan minder om met leeftijdsgenoten. Ze zijn stiller en minder betrokken bij de groep. Zijn minder aanwezig op school en gaan bijvoorbeeld minder of niet uit.

Isolatie
Jongeren die moeite hebben om hun verdriet van binnen naar buiten te laten komen, kunnen tijdelijk geïsoleerd raken van de volwassenen en leeftijdgenoten in hun omgeving. Als het hen ook na een tijd niet lukt om het verdriet toe te laten en te uiten, kunnen jongeren depressief en eenzaam worden. En dat is reden voor zorg. Zie Wanneer zorgen maken?

Vermijden om met volwassenen over gevoelens te praten
Veel jongeren praten niet graag met volwassenen over hun gevoelens. Zij doen dat liever met leeftijdsgenoten. Of helemaal niet.
Vaak vinden jongeren het moeilijk om troost en steun van volwassenen te ontvangen. Ze kunnen bij het verlies van een gezinslid ook het praten met hun ouder(s) vermijden omdat ze denken dat die al genoeg hebben aan hun eigen verdriet.

Bram ging ook meer met leeftijdgenoten om na de dood van zijn broer:

Sophie (14) verloor haar broer toen ze 8 was. Als ze bedenkt naar wie ze toe zou gaan als het haar nu zou overkomen, zijn dat leeftijdgenoten:



Vaak vinden jongeren het moeilijk om troost en steun van volwassenen te ontvangen. Ze kunnen bij het verlies van een gezinslid ook het praten met hun ouder(s) vermijden omdat ze denken dat die al genoeg hebben aan hun eigen verdriet.

Bram had dit ook:


Uit: Het gevoel van Allerzielen. Een film van Jacco Groen, Springfilm

Concentratieproblemen
Concentratieproblemen komen vaak voor bij jongeren die met verlies te maken hebben gehad. Hun gedachten dwalen vaak af en het frustreert ze als ze steeds tot orde geroepen worden.

Slechtere schoolprestaties
Concentratieproblemen en alle gevoelens die deze jongeren kunnen ervaren, kunnen ertoe leiden dat ook de schoolprestaties afnemen. De motivatie om huiswerk te maken kan ook tijdelijk weg zijn.

Zorgen maken
Veel jongeren maken zich na het verlies van een gezinslid zorgen over zichzelf en hun gezinsleden. Ze zijn bang dat zijzelf ziek worden of overlijden of dat er iets met hun ouders, broer(s) of zus(sen) gebeurt.

Ook Sophie (14) heeft daar last van:


Ontkenning
Sommige jongeren gaan gewoon door alsof er niets gebeurd is. Zij houden zo het verdriet nog even op afstand.

Opstandig gedrag
Pubers kunnen zich meer gaan afzetten tegen ouders, docenten of leeftijdgenoten. Dit is ‘gewoon’ in deze leeftijdsfase. Tijdens of na een ingrijpend verlies kan dit gedrag heviger zijn; het is een verdedigingswapen.

Weinig emoties tonen
Sommige jongeren laten weinig van hun gevoelens zien. Het overlijden lijkt hen op het eerste gezicht weinig te kunnen schelen. Meestal is het tegendeel waar. Ze weten zich geen raad met hun gevoelens en laten hun binnenkant voor wat het is. Of ze sluiten zich erg af voor hun gevoel als een soort overlevingsstrategie. Dit heeft vaak tot gevolg dat volwassenen hen niet de ondersteuning geven die ze nodig hebben. Daardoor kunnen deze jongeren het idee krijgen dat ze hun verdriet niet mogen uiten.

Veranderd gedrag in vriendschappen
Deze verandering kan komen als jongeren tijdelijk moeite hebben om zich open te stellen voor vrienden. Of ze werpen zich juist, veel meer en met meer overgave, in allerlei nieuwe vriendschappen.

Projecteren van eigen gedachten en gevoelens op jongere broertjes en zusjes
Jongeren kunnen hun eigen gevoelens verborgen willen houden. Zij praten liever over de gevoelens van hun broertje of zusje en het feit dat ze zich daar zorgen over maken. Vaak vertellen ze zo, indirect, iets over hun eigen gevoelens.

Voor ouder(s) zorgen
Sommige jongeren (vaak meisjes) werpen zich op als steunpilaar voor de ouder(s). De jongere wordt als het ware ouder van de ouder. Dit gedrag kan zorgelijk zijn, zie Wanneer zorgen maken?

Rol van de overledene overnemen
Jongeren kunnen proberen de rol van de overledene over te nemen in huis. Jongere broers en zussen terecht wijzen en opvoeden bijvoorbeeld, als een van de ouders is overleden.

Als bepaald gedrag heel sterk aanwezig is of heel erg lang aanhoudt, kan dit reden tot zorg geven. 

Verschillen per cultuur en geloof
Hoe we met de dood omgaan verschilt per persoon, per gezin en familie, per cultuur en per geloof. U kunt voor grote verrassingen komen te staan als u betrokken raakt bij een kind of ouder uit een andere cultuur of met een ander geloof. Daarom vindt u op deze pagina informatie over rituelen en gebruiken bij overlijden in andere geloven en culturen.
De gebruiken en rituelen rondom het sterven en de uitvaart kunnen enorm van elkaar verschillen. Net als de manier van uiten van verdriet. In sommige culturen reageren mensen erg teruggetrokken en stil en in andere culturen juist boos. Soms wordt verwacht dat mensen zich ingetogen gedragen, soms ook dat zij zich juist heftig uiten.

Veel voorkomende geloven en culturen in Nederland
Hieronder vindt u informatie over een aantal veel voorkomende geloven en bevolkingsgroepen in Nederland. Er wordt beknopt beschreven hoe men met sterven en rouw omgaat. Het is belangrijk om te weten dat elke religie of bevolkingsgroep weer eigen stromingen kent. En dat deze weer op een andere manier bestaande rituelen of gebruiken hebben. Ook kan het zijn dat in Nederland niet alle oorspronkelijke gebruiken en rituelen plaatsvinden die in het land van herkomst of in het geloof gebruikelijk zijn. Soms worden Nederlandse gebruiken gecombineerd met gebruiken of rituelen uit het betreffende geloof of de betreffende cultuur.
Het is daarom onmogelijk om helemaal op de hoogte zijn van de gebruiken. Ernaar vragen is altijd het beste. Wilt u bijvoorbeeld weten of het bijvoorbeeld gepast is dat u als leerkracht de uitvaart bezoekt van een leerling of ouder/verzorger van een leerling? U kunt dit het beste gewoon vragen aan het betreffende gezin en hun naasten!

Islam:
De Islam kent veel tradities rondom het overlijden. Als iemand stervende is, wordt hij of zij in de richting van Mekka neergelegd. Voor het overlijden wordt een geloofsbelijdenis uitgesproken. Dit heet de Shahada.
Tijdens een sterfproces en na een overlijden zoekt men vooral steun binnen de eigen gemeenschap. De Imam speelt hierbij een belangrijke rol. Als iemand is overleden, wordt hij of zij ritueel gewassen en in doeken gewikkeld. Moslims kunnen worden opgebaard in de moskee, maar dat hoeft niet. Volgens de Islam moet een uitvaart binnen vierentwintig uur plaatsvinden. Dat kan in het land van herkomst of op een Islamitische begraafplaats in Nederland. De begrafenis vindt bij voorkeur zo spoedig mogelijk plaats. In Nederland zit verplicht 36 uur tussen het overlijden en de uitvaart. De uitvaart vindt dan ook zo spoedig mogelijk na die 36 uur plaats.
De overledene wordt in doeken, liggend op de rechterzij, in de richting van Mekka en zonder kist begraven. Meestal zijn de vrouwen en kinderen niet aanwezig bij de begrafenis. Als kinderen wel meegaan, is dit meestal vanaf een jaar of tien (meisjes) of twaalf (jongens). Na afloop van de begrafenis gaat men meestal naar huis om samen te eten en te drinken.
Er volgt een rouwperiode van veertig dagen die feestelijk wordt afgesloten. Tijdens deze periode komt de familie vaak bijeen om uit de Koran te lezen. Een weduwe rouwt vier maanden en tien dagen. Over het algemeen wordt er niet veel over de overledene gesproken. Condoleren is gepast tot drie dagen na het overlijden.
Het graf wordt opgevuld tot een bult en er wordt een eenvoudige steen met gegevens geplaatst. Er lijkt in Nederland toch ook steeds meer gebruik gemaakt te worden van wat luxueuzere stenen. Daarop komen naam en data te staan en soms ook koranteksten of afbeeldingen van een moskee.
Moslims blijven het graf van de overledene bezoeken. Er gelden ook regels voor het bezoeken van deze graven. Zo dienen mannen geen broeken te dragen tot boven de knie en is de begraafplaats geen plek voor vermaak. Er mag niet gegeten worden en geen muziek gespeeld worden. Men dient op de paden te blijven. Het neerleggen van bloemen of knuffels en het neerzetten van kaarsen is geen gewoonte bij Moslims.
Als een ouder overlijdt, worden kinderen en jongeren hierover vaak door een ander familielid, vrienden of buren geïnformeerd. Over de doodsoorzaak wordt meestal niet gedetailleerd gesproken en men legt kinderen en jongeren weinig tot niets uit. Zij worden niet aangemoedigd om te praten over hun gevoel en om vragen te stellen. Toch geven deze kinderen vaak aan dat ze behoefte hebben aan steun en antwoorden op hun vragen.

Christendom:
Katholieken ontvangen in hun laatste levensfase het sacrament van de zieken in het bijzijn van familie en bekenden. Dit bereidt hen voor op de ontmoeting met God. Het sacrament der zieken heeft een aantal vaste elementen: de biecht of bezinning, de zalving, waarbij de pastor met gewijde olie bij de stervende op voorhoofd en beide handen een kruisteken maakt, de zegen met handoplegging en de eucharistieviering, waarbij de heilige communie wordt uitgedeeld. Ook andere aanwezigen kunnen hun hand op het hoofd van de overledene leggen. Behalve gebeden uit de bijbel, spreekt de priester of pastor ook teksten uit die specifiek zijn afgestemd op de zieke. Bij het sacrament der zieken brandt een kaars en is er een kruisbeeld als teken van verbondenheid met Jezus. Deze beide symbolen zijn ook weer te zien bij het rouwbezoek, wanneer familie en vrienden afscheid komen nemen van de gestorvene en tijdens de uitvaartmis.
Protestanten kennen geen sacrament der zieken. Hun rituelen zijn over het algemeen soberder dan die van de katholieken. Bij protestanten vinden ook veel vaker begrafenissen dan crematies plaats.
Tijdens de begrafenis of crematie hebben de priester en de pastor een belangrijke rol. Vaak is de uitvaartdienst een eucharistieviering in de kerk. De nabestaanden dragen of rijden de kist vaak de kerk binnen. Er zijn vaak veel bloemen. De priester besprenkelt de kist met wijwater en tijdens de viering wordt er gesproken over de overledene. Het kruis speelt een centrale rol, er worden Bijbelteksten gesproken en er wordt gebeden.

Jodendom:
Traditionele Joden hebben een uitgebreid en belangrijk ritueel rondom het sterven. Na het overlijden wordt het lichaam gewassen en in een eenvoudig wit linnen gewaad gekleed. De kist is sober, net zoals de begrafenis. Cremeren komt zeer weinig voor onder Joden. In de kist wordt wel eens wat aarde uit Israël gedaan.
Het graf is een belangrijke plek. Het mag niet worden verstoord of geruimd en er komt een grafteken op. De begrafenis vindt bij voorkeur zo spoedig mogelijk plaats. In Nederland zit verplicht 36 uur tussen het overlijden en de uitvaart. Na de begrafenis scheppen mannen zand op het graf, net zo lang tot het bedekt is. Men mag niet de indruk wekken haastig te zijn.
Na de begrafenis is er tijd om de familie te troosten. Soms wordt een zeer eenvoudige maaltijd genuttigd. Daarna gaat de familie naar huis; dit wordt nu het rouwhuis genoemd. Hier blijft men een week en leeft men op een sobere manier. Bezoek kan gewoon binnenlopen. De rouwenden, hun emoties en behoeftes staan centraal.

Hindoeïsme:
Mensen die het Hindoeïsme aanhangen, hebben vaak een speciale band met een priester die zij de ‘pandjt’ noemen. Hij bidt met de familie en de stervende. Als iemand is overleden, wordt hij of zij naar een uitvaartcentrum gebracht.
De uitvaart is meestal een crematie, omdat hindoe’s geloven dat cremeren de snelste manier is om de terugkeer van het lichaam naar de bron te laten plaatsvinden.
Een man uit de naaste familie scheert op de dag van de crematie zijn hoofd kaal en er worden allerlei plechtigheden uitgevoerd. De uitvaart duurt vaak lang en men gebruikt veel wierook en kruiden.
Het is voor een Hindoestaanse familie heel belangrijk om het lichaam van de overledene te zien branden. Het zijn vaak de mannen uit de familie die bij het lichaam blijven. Na afloop van de uitvaart gaan de nabestaanden naar huis om daar met elkaar te eten en te drinken.

Boeddhisme:
Boeddhisten hechten veel waarde aan de verzorging van de geest. Meer dan aan de verzorging van het lichaam. Tijdens het stervensproces zien zij het als een belangrijke taak om de stervende te inspireren. Voor de naasten is het belangrijk om een sterk gevoel van liefde en mededogen op te wekken voor de stervende.
Bezoek is prettig, omdat het de stervende het gevoel geeft dat hij of zij niet bang hoeft te zijn voor de dood. Boeddhisten zeggen gebeden op of reciteren mantra’s. Het stervensproces is heel belangrijk. Om de stervende niet te storen zijn emotionele ontladingen in zijn of haar nabijheid ongepast. Angst, pijn, geluk en liefde van de stervende worden wel zoveel mogelijk openlijk gedeeld.
Na het overlijden wordt het lichaam enige tijd met rust gelaten. Dit kan enkele uren, maar ook enkele dagen zijn. Als het bewustzijn uit het lichaam verdwenen is, wordt er geen bijzondere waarde meer aan het lichaam gehecht.
Tijdens de uitvaart worden verschillende rituelen uitgevoerd. Men mediteert en spreekt mantra’s uit. Tijdens de uitvaart verbrandt men een foto van de overledene en wordt positieve energie opgedragen aan de overledene.

Surinaams-Creools:
Men gelooft dat de ziel van de overledene terugkeert naar God. Maar voordat dit gebeurt, blijft de geest nog een tijd rondhangen. Een goed afscheid is erg belangrijk, omdat dan de ziel na veertig dagen de aarde vredig kan verlaten. Rouw wordt gezien als een groepsproces. In huis vinden allerlei rouwbijeenkomsten plaats. Het is traditie om alle spiegels te bedekken en foto’s om te draaien.
Men draagt rondom het overlijden vaak witte of zwart-witte kleding. Wit is de kleur van de zware rouw. Rood is geen gepaste kleur, omdat men dat associeert met de geest van de levenden. Ook het dragen van sieraden is niet gepast.
Emoties kunnen soms op heftige wijze geuit worden. Verdriet wordt minder als je het deelt en het viert, aldus de Creolen. Rituelen zijn erg belangrijk en worden gebruikt om goden en geesten gunstig te stemmen.
Kinderen en jongeren mogen bij de begrafenis zijn. Zij krijgen geen gedetailleerde informatie over het overlijden. Wel krijgen zij een rol tijdens de rituele wassing na het overlijden. Hoewel men emoties toont, wordt er meestal niet veel over het verdriet en gevoelens gesproken. Dit omdat ouders en kinderen elkaar hun verdriet willen besparen.

Humanisme:
Er zijn geen vaste rituelen voor de uitvaart van Humanisten. Men gaat er van uit dat iedereen op zijn eigen manier, in creatieve vorm afscheid kan nemen.

Chinezen:
Alles wat in aanraking is gekomen met de dode wordt mee begraven. Bijvoorbeeld de kam waarmee de haren worden gekamd. Men strooit rijst in de mond van de dode als laatste maaltijd en aan het voeteneinde wordt een spiegel geplaatst. Soms gebeurt het ook dat er een parel of een eenden- of ganzenei tussen de lippen wordt geplaatst.
De vrouwen dragen tijdens de uitvaart speciale kleding met een band om de taille. De kleur en het materiaal van de kleding en tailleband zijn afhankelijk van de relatie tot de overledene. Men is bang dat wanneer de verkeerde rituelen worden uitgevoerd, de geest van de overledene de nabestaanden zal lastigvallen. Daarom voeren Chinezen heel veel verschillende rituelen uit. Tijdens de begrafenis wordt wierook gebrand en vaak worden kleren en (namaak)geld van de overledene verbrand en wordt vuurwerk afgestoken.
Op het graf wordt een zerk met een foto van de dode geplaatst. De dagen na de begrafenis verbranden de nabestaanden nog meer namaakgeld: dit symboliseert de rijkdom die men de dode toewenst in de andere wereld. De begrafenis wordt vaak heel druk bezocht. Als de kist de grond inzakt, draaien de aanwezigen zich om uit angst voor geesten. Om te voorkomen dat zij geesten mee naar huis nemen, steken Chinezen nooit een paraplu op in de buurt van een begraafplaats.
Over de dood wordt niet gesproken. Men heeft het over ‘als je straks weggaat’. Het huisaltaar is een heilige plek; men toont veel respect aan het huisaltaar.

Meer informatie vindt u op:
www.rouwrituelen.nl
www.uitvaartinformatie.nl
www.doodeenvoudig.nl/index.php
www.stichtingibw.nl (stichting islamitisch begrafeniswezen)
www.troostvoortranen.nl

Als iemand net is doodgegaan, kun je heel veel vragen hebben. Patrick geeft hieronder antwoord op vragen die je hierover kunt hebben. Je kunt op de filmpjes klikken voor zijn antwoord op de vragen. 

Heb jij een vraag die hier niet bij staat? Stuur ons dan een mail en dan proberen we ook jouw vraag (met antwoord!) te plaatsen. 

Als iemand net is doodgegaan moet er een begrafenis of een crematie geregeld worden. Je hebt misschien geen idee wat er dan gebeuren kan. Patrick geeft hieronder antwoord op vragen die je hierover kunt hebben. Je kunt op de filmpjes klikken voor zijn antwoord op de vragen. 

Heb jij een vraag over het regelen van de uitvaart die hier niet bij staat? Stuur ons een mail en dan proberen we ook jouw vraag (met antwoord!) te plaatsen. 

Voordat er een crematie of begrafenis komt, wordt iemand opgebaard. Soms is er ook een condoléance. Patrick geeft hieronder antwoord op vragen die je hierover kunt hebben. Je kunt op de filmpjes klikken voor zijn antwoord op de vragen. 

Heb jij een vraag over opbaren of de condoléance die hier niet bij staat? Stuur ons een mail en dan proberen we ook jouw vraag (met antwoord!) te plaatsen. 

Iemand die dood is, wordt begraven of gecremeerd. Meestal is daarvoor een afscheidsbijeenkomst. Je vraagt je misschien af wat er gebeurt tijdens zo'n afscheidsbijeenkomst. Patrick geeft hieronder antwoord op vragen die je hierover kunt hebben. Je kunt op de filmpjes klikken voor zijn antwoord op de vragen.

Heb jij een vraag over de afscheidsdienst die hier niet bij staat? Stuur ons een mail en dan proberen we ook jouw vraag (met antwoord!) te plaatsen. 

Je hebt misschien wel allerlei vragen over cremeren. Patrick en Carla geven hieronder antwoord op vragen die je hierover kunt hebben. Je kunt op de filmpjes klikken voor zijn antwoord op de vragen. 

 Wat kun je doen met as op een begraafplaats?

Heb jij een vraag over cremeren die hier niet bij staat? Stuur ons een mail en dan proberen we ook jouw vraag (met antwoord!) te plaatsen. 

Je hebt misschien wel allerlei vragen over begraven. Patrick en Carla geven hieronder antwoord op vragen die je hierover kunt hebben. Je kunt op de filmpjes klikken voor zijn antwoord op de vragen. 

 

Zijn er verschillende soorten graven?
 

Wie graaft het graf?
 

Hoe diep is een graf?
 

Hoe zakt een kist naar beneden?

 

 

Wat mag je het op het graf zetten?


 

Wie draagt de kist?
 

Is de begraafplaats altijd open?

Liggen alle soorten mensen door elkaar?

Heb jij een vraag over begraven die hier niet bij staat? Stuur ons een mail en dan proberen we ook jouw vraag (met antwoord!) te plaatsen. 

Na een afscheidsbijeenkomst gaan mensen vaak nog met elkaar praten. Wil je weten wat er nog meer gebeurt na een afscheidsbijeenkomst? Patrick geeft hieronder antwoord op vragen die je hierover kunt hebben. Je kunt op de filmpjes klikken voor zijn antwoord op de vragen. 

Heb jij een vraag over na de begrafenis of crematie die hier niet bij staat? Stuur ons een mail en dan proberen we ook jouw vraag (met antwoord!) te plaatsen. 

Herinneringen voor later
Schrijf in de loop van de tijd herinneringen op voor uw kind(eren) en vraag anderen die die overledenen ook goed hebben gekend hetzelfde. Voor uw kind(eren) zijn deze herinneringen (later) van onschatbare waarde! U kunt de genodigden voor de uitvaart ook vragen om herinneringen en foto's mee te nemen op de dag van de uitvaart. Op een later moment kunt u deze bundelen voor uw kind(eren) en uzelf. Het is voor jongeren fijn als u hem of haar wat spulletjes van de overleden dierbare geeft.

Bram verloor zijn broer. De moeder van Bram vertelt hoeveel steun Bram heeft aan tastbare herinneringen aan zijn overleden broer:


Uit: Het gevoel van Allerzielen. Een film van Jacco Groen, Springfilm. 

Als het overleden gezinslid kanker had, kunt u overwegen om met uw kind(eren) te kijken naar http://player.omroep.nl/?aflID=10890570
In deze aflevering van Het klokhuis gaat het over een gezin waar moeder kanker heeft die niet te genezen is. Dit kan een aanleiding zijn om samen over de ziekte en het overlijden te praten

Niet teveel verantwoordelijkheid geven
Misschien staat u er alleen voor als opvoeder. De neiging kan dan groot zijn om een jongere verantwoordelijkheden te geven die een jongere niet zou moeten hebben. Een keer oppassen op het jongere broertje of zusje en wat klusjes in het huishouden doen, zijn normale taken voor een tiener. Soms gebeurt het dat  een jongere door de situatie meer 'volwassen' taken krijgt of op zich neemt. Het is belangrijk dat u dan als ouder op zoek gaat naar een andere oplossing. Een tiener moet ook gewoon tiener kunnen zijn!

Uw kind wijzen op het forum van Stichting Achter de Regenboog
http://www.achterderegenboog.nl/forum/

Maak het grote verdriet en het gemis bespreekbaar
Laat uw kind weten dat het bij u terecht kan. Jongeren hebben vaak de neiging om hun ouders te sparen. Die hebben het al moeilijk genoeg, denken ze.

Bram verloor zijn broer en herkent dat:


Uit: Het gevoel van Allerzielen. Een film van Jacco Groen, Springfilm.

De moeder van Bram vertelt hoe zij dat heeft ervaren:

Uit: Het gevoel van Allerzielen. Een film van Jacco Groen, Springfilm. 

Mijn man is enkele jaren geleden overleden. Ik heb in de periode erna veel steun gehad van mijn oudste zoon. Inmiddels is hij veertien jaar. Ik heb nu een fijne nieuwe vriend gevonden. Mijn jongste zoontjes zijn gek op hem, maar mijn zoon van veertien wil hem niet accepteren. Ik begrijp hier niks van, want nu wordt hij meer ontlast en wil hij dat niet.

Uw zoon heeft al op jonge leeftijd de zorg voor u en mogelijk ook voor zijn broertjes op zich genomen. Dat is zwaar maar het levert ook een soort status op. Bovendien heeft hij hier waarschijnlijk veel complimenten voor gekregen. Hij is in zijn rol gegroeid als een soort vervangende partner en vader en nu komt er ineens iemand die die rol opeist naar zijn gevoel. Belangrijk is dat u hem bedankt voor wat hij heeft betekend en zegt dat u hem ook gunt dat hij dingen kan doen met zijn leeftijdgenoten. En voor uw nieuwe partner is het van belang dat hij aan uw zoon duidelijk maakt dat hij nooit zijn vader zal vervangen. Uw zoon heeft maar een vader en dat zal altijd zo blijven. 

De tips die vermeld staan onder de andere menu-items gelden ook als er sprake is van zelfdoding. Bij zelfdoding komen echter vaak ook nog andere zaken kijken.

De waarheid vertellen over de doodsoorzaak?
Meestal is het goed als jongeren de waarheid kennen over de doodsoorzaak. Hoe verschrikkelijk deze ook is. Vermoedens hebben en alleen worstelen met vragen, is voor een jongere nog veel erger dan de waarheid. Het boekje 'Waarom doet iemand dat?' kan erg behulpzaam zijn voor u.

Waarom?
Jongeren vragen zich bij zelfdoding vaak af waarom iemand dat heeft gedaan. De jongere vraagt zich af of hij of zij niet de moeite waard was om voor te blijven leven. Is hij of zij niet lief genoeg geweest? Jongeren lopen met veel vragen rond. U hoeft en kunt niet op alle vragen antwoord te geven. U kunt hem of haar vragen wat het zelf denkt of hoopt. Laat uw kind de waarom-vraag keer op keer stellen, ook als er geen antwoord op is. Of u zegt: "Ja, wat zouden we dat graag willen weten, hè? Konden we het nog maar vragen."

Schuldig
Jongeren voelen zich vaak schuldig aan de dood van hun ouder of broer of zus. Vertel uw kind dat niemand er iets kan doen. Hij of zij had niks kunnen doen, of niet kunnen doen waardoor het niet gebeurd was. Het is de schuld van de ziekte in de hersenen/de psychische ziekte van degene die zichzelf gedood heeft.

Oordelen
Het is onvermijdelijk dat mensen in de omgeving van uw kind een mening hebben over zelfdoding. Hoewel deze mening niet altijd wordt uitgesproken, voelt een kind vaak toch dat anderen het heel slecht vinden dat zijn vader of moeder, broer of zus suïcide heeft gepleegd. U kunt uw kind uitleggen dat deze mensen niet begrijpen hoe het zit. Als u daar de moed voor heeft, kunt u de oordelende persoon/personen uitleggen hoe kwetsend dit is voor u en uw kind/ kinderen.

Informatief: Kinderen helpen bij verlies

Wat als het diepste verdriet kinderen treft? Dit is een wegwijzer bij het omgaan met rouw en verdriet bij kinderen. Het is een gids voor ouders, leerkrachten en begeleiders van kinderen. Het laat zien hoe zij kinderen en jongeren kunnen begeleiden in de confrontatie met verlies, ernstige ziekte in de familie, echtscheiding en zelfdoding.

Geschreven door: Manu Keirse

---

Informatief: Waarom doet iemand dat?

De waaromvraag is waarschijnlijk de meest gestelde vraag na een zelfdoding, door volwassenen, maar ook door kinderen. Het zijn vragen waarop het antwoord vaak niet voorhanden is. Dit boekje biedt heel praktische handvatten aan ouders, leerkrachten en hulpverleners. Hoe vertel je aan kinderen dat iemand een einde aan zijn leven heeft gemaakt? Wanneer vertel je het? Hoe kun je hen ondersteunen? 

Geschreven door: Riet Fiddelaers-Jaspers & Groot & Keijser

---

Informatief: Helpen bij verlies en verdriet

Helpen bij verlies en verdriet is een onmisbare gids voor al wie rouwende mensen en mensen met verdriet wil helpen. Naast verlies door dood besteedt de auteur ook aandacht aan andere verliessituaties, zoals verlies van de gezondheid, van het werk, van een perspectief. Helpen bij verlies en verdriet is een gids die thuishoort in elke huiskamer en op elke werktafel, niet om in één keer door te lezen, maar om telkens weer ter hand te nemen wanneer je wordt geconfronteerd wordt met verdriet. 

Geschreven door: Manu Keirse

---

Om alles wat er niet meer is

Een boek vol verhalen, tips en gedichten van en voor jongeren. Het helpt om rouwen na een geval van zelfdoding bespreekbaar te maken.
In dit boek vertellen jongeren openhartig over wie zij verloren hebben en hoe ze de periode voor en na het overlijden hebben ervaren. Ze vullen hun verhalen aan met eigen tips en gedichten.
 "Het liefst zou ik schreeuwen: 'Kom terug!' Maar dat doe ik niet, want ik weet dat jij dat niet wilt."

Geschreven door: Monique van 't Erve & Riet Fiddelaers

---

Verboden terrein

Niemand had het zien aankomen. Jesper pleegt zelfmoord en zijn vrienden blijven in verbijstering achter. Hadden ze iets moeten merken? Waren ze er niet voor hem toen hij hen nodig had? Kunnen zij er nog achter komen wat hem tot zo iets wanhopigs heeft gedreven? Elk op hun eigen manier worstelen Femke, Lisa, Bruno en Max met deze vragen. Vragen waarop ze nooit antwoord kunnen krijgen. Voor de vrienden van Jesper gaat het leven door. Met veel moeite pakken zij de draad weer op na Jespers zelfgekozen dood.

Geschreven door: Caja Cazemier

Mijn vrouw is enkele maanden geleden door zelfdoding om het leven gekomen. Ik heb twee pubers van vijftien en zeventien jaar die hier enorm mee worstelen en het gevoel hebben dat hun vrienden en vriendinnen hen niet begrijpen. Zijn er boeken die geschikt zijn voor deze leeftijd waarin ze herkenning kunnen vinden?

Er is een boek dat speciaal voor en door jongeren als nabestaande van zelfdoding is geschreven. Het heet 'Om alles wat er niet meer is'. Mogelijk kunnen uw kinderen ook iets hebben aan de website van 113online. Daar is een gedeelte voor nabestaanden van zelfdoding tot 23 jaar: https://www.113.nl.

Een nieuwe partner, andere verwachtingen
Als uw partner is overleden, kan het zijn dat (op den duur) een nieuwe partner in beeld komt. U en uw kind(eren) kunnen in dat geval te maken krijgen met een stiefgezin. Het vormen van een stiefgezin is niet eenvoudig. Alle leden van het nieuwe gezin hebben hun bagage en eigen verwachtingen, ideeën en gevoelens met betrekking tot het nieuwe gezin.

Niet minder verdriet
Ouders denken vaak dat een liefhebbende stiefouder als een nieuwe vader of moeder voor hun kind(eren) zal zijn en dat hij/zij het gebroken gezin weer volledig kan maken. En dat hun kind, net als zij, direct van de nieuwe gezinsleden houdt.
Maar het verdriet om het verliezen van een vader of moeder blijft altijd. Niet iedereen rouwt in hetzelfde tempo en verdriet kan in vlagen komen. Dat betekent dat uw kind midden op een donderwolk in het rouwproces kan zitten, terwijl u zich op een roze wolk bevindt.
Ook kan een bereikte harmonie in het samengestelde gezin plots worden doorbroken als een familielid een nieuwe fase ingaat. Dat hoort er allemaal bij.

Constante bevestiging
Ook als u (nog) geen nieuwe relatie heeft, maar daar wel mee bezig bent of op zoek bent naar een nieuwe partner, kan dit effect hebben op uw kind.
Kinderen hebben een constante bevestiging nodig dat u als ouder er altijd voor uw kind zal zijn, ook al heeft u een nieuwe partner of krijgt hij of zij stiefbroers of stiefzussen.

Geef ruimte voor de mening van uw kind
Als u zich steeds positief uitlaat over de nieuwe partner of het nieuwe gezin, voelt uw kind minder ruimte om te vertellen hoe hij of zij de situatie echt ervaart.
Hoe moeilijk het ook is, probeer daarom op neutrale toon met uw kind te spreken over de nieuwe situatie. Dat geeft uw kind de gelegenheid te vertellen wat hij of zij er daadwerkelijk van vindt.
Betrek uw kind bij belangrijke beslissingen, zoals het gaan samenwonen met een nieuwe partner en eventuele andere kinderen. U en uw kind(eren) hebben niet altijd dezelfde behoeften.

Nieuwe rollen
In een nieuw gezin krijgt iedereen een nieuwe rol. U als ouder krijgt weer de rol van partner en misschien wordt u ook wel stiefouder. Voor uw kinderen betekent dat, dat hun vader of moeder plots ook (stief)ouder wordt van andere kinderen. Uw kinderen zijn de stiefkinderen van uw nieuwe partner en krijgen misschien wel een stiefbroertje of stiefzusje. Dat kan betekenen dat hun rol als ‘de oudste’, ‘de grootste’, ‘de benjamin’, ‘de sportieveling’ ingenomen kan worden. Ook moeten zij uw aandacht delen met uw nieuwe partner en de stiefkinderen.

Opstandig of overdreven aardig
Kinderen kunnen zich opstandig gedragen in uw bijzijn of in het bijzijn van de stiefouder. Dat is hun manier om hun ongenoegen te uiten of te laten zien dat ze niet lekker in hun vel zitten.
Andere kinderen kunnen overdreven aardig doen tegen de nieuwe partner. Het is mogelijk dat ze bang zijn om weer iemand te verliezen.
Ook kunnen ze, door aardig te doen, het gevoel hebben de situatie te controleren of te beïnvloeden.

Verliefde ouders
De meeste kinderen moeten er niet aan denken om hun ouder verliefd te zien. Hun ouder hoort zich te gedragen als hun ouder en niet als iemand die ‘op zoek is’, zo kan het voor hen voelen. Er zijn ook tieners die zich juist erg gaan bemoeien met de afspraakjes of relatie van hun ouder. Er kan dan eerder een vriendschapsrelatie ontstaan dan een ouder-kindrelatie. Dit is voor kinderen en jongeren ook een manier om invloed te hebben op en zeggenschap te hebben over de stiefouder.

Duidelijkheid
Alle kinderen hebben duidelijkheid nodig over wie over hun de baas is en pubers al helemaal. Zij zullen niet zomaar van iedereen gezag accepteren. Doorgaans is de biologische ouder de baas over het kind en worden er duidelijke afspraken gemaakt wat er gebeurt als de biologische ouder niet thuis is. Regels voor stiefkinderen en biologische kinderen kunnen verschillen. Het is goed om hier met elkaar over te praten en ook daar duidelijkheid over te scheppen.

Grote veranderingen
Een verhuizing of het intrekken van nieuwe mensen in uw huis, betekent enorm grote veranderingen. Kinderen kunnen het idee krijgen dat een stiefouder de rol van de uitwonende ouder komt overnemen en dat kan ze bang maken.
Bij een verhuizing moet afscheid genomen worden van een woning. Het kan extra verdrietig zijn om afscheid te moeten nemen van het huis waar jullie als gezin hebben gewoond.
Met een stiefgezin krijgen kinderen er niet alleen een stiefouder en stiefbroers of stiefzussen bij, maar ook stiefooms, - tantes, -opa’s en oma’s. Los van de eigen opa’s en oma’s, kunnen daar ook van het stiefgezin van uw ex-partner nog stieffamilieleden bij komen kijken. Een ingewikkelde situatie dus voor uw kind!

Tot slot
Een stiefgezin vormen, gaat met vallen en opstaan. Kinderen zitten vaak niet te wachten op een stiefgezin. Het onderkennen van problemen en valse verwachtingen is vaak al een grote stap. Maar een stiefgezin kan ook voordelen bieden. Talenten van de stiefouder kunnen waardevol zijn voor uw kinderen. Ook kunnen stiefkinderen waardevolle relaties met elkaar opbouwen.

Neem de tijd voor uw eigen verdriet en voor het verdriet van uw kind.
Zorg dat ook in het stiefgezin ruimte is voor verdriet over het overlijden en voor herinneringen aan de overleden ouder.

Het loont te investeren in de partnerrelatie, voordat u uw kinderen erbij betrekt. 
Een nieuw gezin starten is een grote verandering die veel energie kost en waar u en uw kind(eren) erg aan zullen moeten wennen. Begin hier pas aan, als u heel zeker bent over de relatie. Bekijk uw partner eens als stiefouder van uw kind, hoe zou dat zijn?

Onderzoek uw eigen verwachtingen over het stiefgezin; zijn deze reëel? 
Bedenk dat u verliefd bent op uw nieuwe partner, maar dat uw kinderen die gevoelens niet hebben. Zij vinden de nieuwe partner lang niet zo geweldig als u. Houd uw relationele zaken privé voor uw kind.

‘Open’ het stiefgezin met een ritueel.
Door bijvoorbeeld elkaar officieel de sleutel overhandigen, een lint bij de deur door te knippen of met een gezamenlijk diner in het nieuwe huis. 

Breng tijd door met uw eigen kind(eren).

Toon begrip voor de negatieve gevoelens van uw kind ten aanzien van het stiefgezin of de stiefouder.
Sta open voor ideeën en gedachten van uw kind over het nieuwe gezin en neem het serieus. Neem de tijd om te luisteren.

Vergader met het stiefgezin.
Bespreek met elkaar wat fijn was in het oorspronkelijke gezin. Maak samen afspraken over regels die gelden. Spreek met elkaar wat jullie samen willen doen, hoe bijvoorbeeld verjaardagen of feestdagen gevierd worden. 

Elk gezin kent zijn eigen gewoontes, normen en waarden.
Neem de tijd om deze met elkaar te vormen. Zoiets moet groeien.

Bespreek met uw partner hoe er met de kinderen omgegaan wordt en wie welke rol op zich neemt.
Heeft de stiefouder bijvoorbeeld iets te zeggen over uw kind als het niet luistert? Probeer dit voor alle betrokkenen helder te maken.

Neem de tijd om eerst te werken aan relaties binnen het stiefgezin, voordat er andere familieleden worden geïntroduceerd.
Gun uw kind de tijd dit in een eigen tempo te doen.

Leg uit waarom niet voor alle kinderen dezelfde regels gelden.

Ook stiefouders hebben verwachtingen. Ze storten zich vaak met de beste bedoelingen op het nieuwe gezin en toch is het niet altijd mogelijk om teleurstellingen te voorkomen.

Wat kan helpen?
Lees over rouw bij kinderen en volwassenen.

Wilt u graag een goede band met uw stiefkind, maar voldoet deze niet aan uw verwachtingen?
Onderzoek eens of uw verwachtingen reëel zijn en bedenk wat u redelijkerwijs kunt verwachten van de relatie met uw stiefkind. 

Communiceer open en eerlijk met elkaar.

Kijk samen wat jullie leuk vinden.
Gemeenschappelijke interesses kunnen zorgen voor een band. 

Een niet goed functionerend stiefgezin kan tornen aan uw gevoel van eigenwaarde.
Zoek extern steun om het gevoel van eigenwaarde en uw zelfvertrouwen in stand te houden.

 

Hoe vertel ik mijn kind dat ik een nieuwe partner heb?
Brengt u dit nieuws enthousiast, als een geweldig nieuwtje, dan is er voor uw kind geen ruimte om hun eigen mening en gevoelens hierover te vormen. Vertel het op neutrale toon en sta open voor de (positieve of negatieve) reactie van uw kind. Houd er rekening mee dat uw kind niet op dit nieuws zit te wachten. 

Hoe stel ik mijn nieuwe partner aan mijn kind voor?
Laat de kennismaking een relaxte ontmoeting zijn en geen verplichte opzit middag. Doorgaans voelen kinderen zich meer op hun gemak wanneer zij bezig kunnen zijn. Bedenk van te voren welke situatie fijn is voor uw kind en overleg dit met hem of haar. 

Hoe stel ik stiefbroertjes en stiefzusjes aan mijn kind voor?
Maak de ontmoeting niet beladen. Laat het op zijn beloop en geef kinderen de ruimte om zelf hun mening te vormen. Als u van te voren verwachtingen uitspreekt als: ‘jullie zullen elkaar vast heel aardig vinden’, is het voor kinderen heel moeilijk om nog tegen u te zeggen dat zij het eigenlijk niet zo leuk vinden. 

Hoe kan ik het samenwonen zo soepel mogelijk laten verlopen?
Het stiefgezin begint al met de verwachtingen over het gezin, nog voordat er daadwerkelijk sprake is van het stiefgezin. Lang niet alle verwachtingen blijken later haalbaar. Het is goed om realistisch naar uw eigen verwachtingen te kijken en ook de verwachtingen van uw kind te bespreken. Accepteer dat het een tijd duurt, voordat er een nieuw evenwicht ontstaat in een stiefgezin.

Binnenkort trekt mijn nieuwe partner bij ons in, hoe pak ik dat aan?
Neem de tijd om met uw kind te praten over de aankomende verandering. Hoe denkt hij of zij dat het zal zijn. Wat vindt hij of zij er moeilijk aan en wat kan fijn zijn? Vraag eens hoe u het voor uw kind het prettigst kan maken. Voor kinderen is het vooral heel belangrijk om te weten en te voelen dat u er onvoorwaardelijk voor hen zal zijn.

Wat kan ik antwoorden als mijn kind vraagt of ik meer van hem of haar houdt dan van zijn of haar stiefbroer of stiefzus.
Liefde voor uw eigen kind is anders dan die voor uw stiefkinderen. Ook stiefkinderen kunnen een hele bijzondere band opbouwen met hun stiefouder, maar die band zal altijd anders blijven dan de band die u met uw eigen kind heeft. Vraag eens aan uw (stief)kind hoe zij het verschil zien in de relatie met u en de relatie met de (stief)ouder?

Informatief: Een atlas voor het stiefgezin

Een boek over het stiefgezin waarin drempels, valkuilen maar ook de mogelijkheden aan bod komen

Geschreven door: Liesbeth Groenhuijsen

---

Informatief: Samen gesteld

De auteur staat stil bij kinderen die opgroeien in gezinnen waarin ouders huwelijksproblemen hebben, echtscheiding voorkomt of één van de ouders overleden is. Een praktisch en handzaam boek voor gezinnen, samengestelde gezinnen en alle mensen die hiermee direct of indirect te maken hebben.

Geschreven door: Hans Groeneboer

* Het Sterprogramma is een lotgenotenprogramma voor jongeren die een jaar of langer geleden hun vader, moeder, broer(tje) of zus(je) hebben verloren.
* Het programma is preventief, dat wil zeggen dat het bedoeld is voor jongeren die (nog) geen problemen ervaren.
* De ouders worden nauw bij het programma betrokken.
* Aan een Sterprogramma doen 5 of 10 leerlingen mee. Zij komen in principe uit 1, 2 of 3 leerjaren. Het programma vindt plaats op school, onder schooltijd. Elk programma wordt begeleid door twee professionele rouw- en verliescoaches, gespecialiseerd in de doelgroep jongeren.
* Aan het programma zijn geen kosten verbonden voor scholen en ouders.

Opbouw van het programma
Het Sterprogramma bestaat uit de volgende onderdelen:
- een ouderavond voor alle ouders;
- individuele intakegesprekken van alle deelnemers met een van de coaches;
- 6 groepsbijeenkomsten van 1,5 uur;
- tenslotte krijgen ouders in een persoonlijk gesprek met een van de coaches informatie over het proces van hun kind en desgewenst tips en handreikingen bij het begeleiden van hun kind.

In het volgende filmpje van leraar24.nl, een indruk van een bijeenkomst van een Sterprogramma op een Zoetermeerse basisschool:

Waardering
Jongeren die hebben deelgenomen aan een Sterprogramma op school, waarderen het programma tot nu toe met een gemiddelde 9.2.

Ze geven aan dat zij het meeste hebben aan:
- dat ze hun verhaal kwijt kunnen bij mensen die het begrijpen;
- het horen van verhalen van anderen, de herkenning;
- het praten en creatief bezig zijn met je gevoel en je gedachten;
- het krijgen van tips.

Jannes en Carlijn vertellen wat het Sterprogramma voor hen betekent:

Effecten
Jongeren merken ook dat zich anders voelen, anders denken en zich anders gedragen na het volgen van een Sterprogramma. Bijvoorbeeld:
- 43% van de deelnemers voelt zich naderhand vrolijker;
- 43% van de deelnemers voelt zich minder schuldig;
- 42% van de deelnemers voelt zich naderhand minder (vaak) boos;
- 50% van de deelnemers voelt zich 'lichter'/opgelucht;
- 50% van de deelnemers geeft aan naderhand opener te zijn over zichzelf;
- 64% van de deelnemers begrijpt dingen die met het overlijden te maken hebben beter;
- 43% van de deelnemers denkt positiever over zijn/haar leven;
- 31% van de deelnemers denkt positiever over zichzelf;
- 36% van de deelnemers praat meer over de overledene;
- 23% van de deelnemers heeft naderhand minder ruzie met leeftijdgenoten.