Met rouwen bedoelen we alles wat je kunt voelen, denken en merken bij jezelf als iemand die belangrijk voor je is, dood is.

Voor rouwen staat geen tijd
Bij de een duurt het rouwen langer dan bij de ander. Echt helemaal over gaat rouwen eigenlijk nooit als je iemand verloren hebt die heel belangrijk voor je was. De pijn en het verdriet worden na verloop van tijd wel steeds minder aanwezig. En je kunt gewoon weer gelukkig worden!
Mensen die zelf nog nooit een belangrijk iemand verloren hebben, denken soms dat rouwen na een paar maanden wel weer over is.

Bram weet daar alles van:

Sophie verloor haar broer toen ze 8 was. Zij weet als geen ander dat rouwen tijd en energie kost:

Rouw is voor iedereen anders
Iedere jongere rouwt anders. Toch zijn er wel dingen die jongeren hetzelfde voelen, denken of merken aan zichzelf als ze rouwen. Je kan daar meer overlezen hieronder.

Alles is goed
Misschien herken je er maar weinig van. Dat is helemaal niet raar, want iedere jongere rouwt op z'n eigen manier. En elke manier is goed!

Verdriet
Verdriet hoort erbij. Het kan ineens komen of je kunt je al een hele dag verdrietig voelen. Alle jongeren die zoiets ingrijpend meemaken als jij, voelen verdriet. Sommigen huilen als ze verdrietig zijn. Anderen voelen het verdriet in hun lijf, maar huilen niet. Verdriet uit zich bij iedereen anders. Dat is normaal. Je bent waarschijnlijk ook niet de hele tijd verdrietig. Het kan ineens komen en misschien vergeet je soms even helemaal dat je verdrietig bent. Ook dat is normaal.

Sophie (14) verloor haar broer toen ze 8 was. Zij vertelt over de soorten van verdriet die zij heeft gevoeld:

Sophie heeft ook de neiging om haar verdriet te verstoppen:

Boos
Als een dierbare overlijdt, kan dat ervoor zorgen dat je ontzettend boos bent. Soms snap je heel goed waarom je boos bent en soms ben je heel boos en weet je niet hoe dat komt. Dat hoort erbij. Boos zijn op iemand of ruzie maken is niet erg. Het kan ook opluchten. Maar het is wel belangrijk om ruzies weer uit te praten. 
Soms kun je ook bot doen of grof,  in zijn algemeenheid of over de overledene. Omdat dat beter is dan pijn voelen, of verdriet.

Anne verloor haar vader, zij vertelt waarom ze soms bot doet over haar vader:

In de steek gelaten
Je kunt je in de steek gelaten voelen. Iemand waar jij veel van houdt, is (ineens) dood. Het is heel normaal als je je in de steek gelaten voelt. Het is een rotgevoel. 

Verwarring
Waarschijnlijk ben je bezig om zelfstandig te worden. Je wordt langzaamaan volwassen en daardoor maak je je steeds een beetje meer los van je ouders. Je zoekt vooral steun bij je vrienden en je betrekt je ouders minder bij je leven dan vroeger. Dat is ook normaal! 
Aan de andere kant is er nu zoiets heftigs aan de hand: iemand waar je van hield, is dood. Je hebt behoefte aan bescherming. Je wilt die pijn niet voelen. Soms zou het zo fijn zijn om weer gewoon kind te zijn en niet de verantwoordelijkheid van een volwassene te voelen. 
Deze gevoelens zijn heel normaal. Je mag je gevoelens laten zien. Je bent nog geen volwassene en je hoeft je ook niet zo te gedragen. Je hebt verdriet en dat mag je laten zien. Hoe verwarrend het ook voelt, het hoort erbij.

Angst en paniek
Je kunt ineens angstig zijn of paniek voelen. Veel jongeren die iets ingrijpend meemaken zoals jij kunnen daar last van hebben. Alles wat altijd zo zeker was, is ineens niet meer zeker. Zoals je ouders die voor je zorgen, die thuis zijn ’s avonds, die voor je koken bijvoorbeeld. Het is logisch dat je hierdoor angstig bent. Je kunt bang zijn om nog meer veiligheid en zekerheid te verliezen. Ineens realiseer je je dat ook jouw leven of dat van andere dierbaren ineens voorbij kan zijn. Het is heel normaal dat je hierdoor angstig wordt of in paniek raakt.

Ook Sophie kent dit soort angsten en paniek maar al te goed:

Missen
Je kunt degene die dood is vreselijk missen.

Ook na jaren, weet Sophie:

Ook Bram mist zijn overleden broer heel erg:

Uit: Het gevoel van Allerzielen. Een film van Jacco Groen, Springfilm.

Schuldgevoel
Veel jongeren voelen zich schuldig als een dierbare overlijdt. Ze voelen zich schuldig omdat ze denken dat ze te veel aan zichzelf hebben gedacht of omdat ze te weinig thuis zijn geweest. Of omdat ze te veel ruzie hebben gemaakt met de overledene. Het is heel naar om je schuldig te voelen. Ruzie maken, weinig thuis zijn: het hoort bij het losmaken van thuis. Het hoort bij jouw leeftijd! Je hoeft je daar echt niet schuldig over te voelen!

Spijt
Je kunt spijt hebben van dingen die je niet hebt gedaan of juist wel hebt gedaan.

Ook Sophie had dat:

Schaamte
Veel jongeren schamen zich. Niet voor degene die is overleden. Maar voor zichzelf, of voor dat ze er nog mee zitten of om een reden die ze zelf niet kennen.

Net als Sophie:

Net als Anne, zoals zij verteld in de film: Het gevoel van Allerzielen door Jacco Groen, Springfilm.

 
 

Woedend
Je voelt je vast wel eens (of vaak!) woedend. Je wilt misschien dingen kapot maken, herrie maken. Het is heel normaal dat je je zo voelt. Het is goed om je woede te uiten. Zorg ervoor dat je anderen geen pijn doet. Je kunt bijvoorbeeld gaan sporten, dansen, in het bos rennen, schreeuwen of tegen een kussen of een boksbal gaan slaan.

Onzeker
Ineens is alles wat altijd zo vanzelfsprekend leek, niet meer vanzelfsprekend. Ook gezond zijn is ineens niet meer zo vanzelfsprekend als het altijd was. Daar kun je enorm onzeker van worden!

Opluchting
Je kunt je opgelucht voelen omdat een zware last van je schouders valt als je zieke ouder, broer of zus niet meer verzorgd hoeft te worden. Het is heel normaal als je dat zo voelt. Het is heel erg zwaar om een ouder of broer of zus te hebben die heel erg ziek is.

Somber
Als iemand die heel belangrijk voor je was overlijdt, kun je erg somber worden. Je ziet niet meer in waarom mensen plezier maken. Of je snapt niet waarom mensen überhaupt leven. Je hebt geen zin in leuke dingen of geen zin om naar school te gaan. Het is normaal dat je dit een tijdje voelt.
Als het langer duurt of steeds erger wordt, is het belangrijk dat je er met een volwassene over praat. Misschien is het fijn voor je als je wat begeleiding krijgt bij de verwerking van jouw immense verdriet.

Jaloezie
Je kunt jaloers zijn op vrienden en vriendinnen of klasgenoten waarvan de vader of moeder, broer of zus nog wel leeft. Het is heel begrijpelijk als je je jaloers voelt.

Eenzaam
Waarschijnlijk heb je heel weinig of geen vrienden die hetzelfde hebben meegemaakt als jij. Zij snappen niet wat jij voelt, hoe het voor jou is. Hun leven gaat gewoon door en zij doen leuke dingen. Misschien vind jij het moeilijk om te begrijpen hoe hun leven zomaar door kan gaan en hoe zij al die leuke dingen kunnen doen. Dat kan ervoor zorgen dat je je eenzaam voelt.

Lichamelijke klachten
Pijn in je lichaam komt ook vaak voor. Het kan vage pijn zijn waarvan je niet goed weet waar het zit. Maar ook buikpijn, hoofdpijn en misselijkheid komen bijvoorbeeld voor. Al deze gevoelens hebben te maken met rouwen.

Niks
Het komt ook voor dat jongeren deze gevoelens niet hebben of ze in ieder geval niet laten zien. We noemen dat ‘het uitstellen van rouw’.
Je bent aan het ontwikkelen. Je bent bezig om van een kind volwassen te worden. Dat is een zware taak, rouwen en ontwikkelen samen is erg moeilijk. Je gaat nadenken over wat jij wil in het leven en wie jij eigenlijk bent. Het uitstellen van rouw wil zeggen dat er op het moment geen ruimte voor je is om rouwgevoelens de ruimte te geven. Die ruimte kan na een aantal weken komen, maar ook pas na een jaar, of jaren.
Het komt ook voor dat jongeren het gevoel hebben dat zij nu moeten zorgen voor hun familie of gezin en daardoor hun rouw uitstellen. Het is niet erg als je je rouw een tijdje uitstelt, maar je kunt het niet voor altijd vermijden.
Iedereen die een ingrijpend verlies meemaakt, krijgt vroeg of laat met de bijbehorende gevoelens te maken. Verdriet kun je niet altijd wegdrukken, het komt altijd weer terug. Als een pingpongbal die je onder water houdt. Hoe harder je 'm omlaag drukt, hoe harder hij omhoog schiet als je 'm loslaat.

Herken je hier iets van en wil je er iets over vragen? Of maak jij je zorgen? Stuur dan een mail aan Emma.

Het is niet waar
Soms voelt het zo erg dat je denkt dat het niet waar is. Het is helemaal niet gek als je zo denkt. Er zijn veel jongeren die zo denken. Je kunt ook in shock zijn. Als je in shock bent, dan voelt het alsof er een heleboel watten in je hoofd zitten. Je bent dan heel rustig en relaxed. Het lijkt wel of je verdoofd bent. Je kunt een uur in shock zijn, maar ook een paar dagen. Het gaat vanzelf over.

Waarom?
Je kunt je van alles gaan afvragen:
Waarom juist diegene?

Anne verloor haar vader, zij vraagt zich ook af waarom nu juist hij:

Waarom moet mij dit gebeuren?
Waarom zou ik nog leven als het leven toch ineens voorbij kan zijn?
Waarom zou ik nog leven als iemand van wie ik hou zomaar ineens dood kan gaan?
Waarom zou ik nog gezond eten als ik toch zo dood kan gaan.
Waarom zou ik niet gewoon heel veel drinken en roken, wat maakt het nog uit?
Waarom zou ik nog naar school gaan?
Jij maakt iets mee wat niet veel van jouw leeftijdsgenoten meemaken. Jij realiseert je hoe snel het leven voorbij kan zijn. Dan kun je je gaan afvragen wat het leven nog voor zin heeft. Je kunt je ook realiseren dat het leven zomaar voorbij kan zijn en dat je er maar zoveel mogelijk van moet genieten, zolang het kan. Een zo leuk en gezond mogelijk leven leiden. Waarin je dingen doet die je leuk vindt, proberen om zo lang mogelijk gezond te blijven. Proberen om zoveel mogelijk uit het leven te halen!

Ben ik wel normaal?
Heel veel jongeren vragen zich af of wat zij voelen, denken en doen wel normaal is. Heel veel 'afwijkende' gevoelens en gedachten zijn normaal als je rouwt, heel erg 'afwijkend' gedrag ook. Meestal wordt dat na verloop van tijd minder en gaat het over.
Als het bij jou na verloop van tijd alleen maar erger wordt, is het goed om daar met een volwassene over te praten. Je kunt dan misschien veel hebben aan wat hulp en begeleiding. Niks om je voor te schamen! Het is ook nogal wat, wat jij meemaakt. Hulp vragen is juist een teken van kracht, niet van zwakte!

Herken je hier iets van en wil je er iets over vragen? Of maak je je zorgen? Stuur dan je vraag aan Emma.

Veranderende vriendschappen
Je kunt merken dat jij je anders gedraagt in vriendschappen. Of dat je ineens anders denkt over het leven en dit niet zo goed kunt delen met je vrienden. Sommige jongeren die iets ingrijpend meemaken stellen zich ineens heel erg open voor nieuwe contacten en vrienden. Anderen sluiten zich juist af.
Je kunt je volwassener voelen dan je leeftijdsgenoten door wat je meemaakt. Dat is normaal. Als je iets ingrijpend meemaakt kan je ontwikkeling ineens snel gaan en word je sneller volwassen. Het kan ook zijn dat je ontwikkeling juist even stopt. Door al deze dingen kan het zijn dat je merkt dat je vriendschappen anders zijn dan eerst. Daarnaast gebeurt het ook dat jongeren juist afstand nemen van de pijn die ze voelen omdat ze bij hun vrienden niet uit de toon willen vallen. Ze willen niet anders zijn.

Concentratieproblemen
Concentratieproblemen komen vaak voor bij jongeren die met verlies te maken hebben. Je gedachten dwalen vaak af, en het is frustrerend als je steeds tot de orde geroepen wordt. Door concentratieproblemen kan het gebeuren dat je schoolprestaties achteruit gaan.
Sommige jongeren storten zich juist volledig op hun schoolwerk om de pijn niet te voelen en bij hen gaan de schoolprestaties dus juist vooruit.
Het is allebei normaal! In beide gevallen is het fijn als de docenten op school weten wat er met je aan de hand is, zodat ze daar rekening mee kunnen houden.

Terugtrekken
Het kan zijn dat je even geen zin hebt om met vrienden te zijn. Je bent liever alleen. Het is heel normaal om je af en toe terug te trekken. Als je ook maar leuke dingen kunt doen. Als je merkt dat je na een tijd nog steeds geen zin hebt om leuke dingen te doen, is het goed om erover te praten met een volwassene die je vertrouwt.

Als een volwassene gedragen
Jongeren die een gezinslid verliezen, kunnen zich verantwoordelijk gaan voelen voor hun ouders, broers of zussen. Ze willen hun ouders en broers en zussen steunen, nemen huishoudelijke taken over en ontlasten hun gezinsleden zoveel mogelijk. Misschien herken jij dat ook. Al deze taken kunnen en mogen niet van jongeren verwacht worden. Ouders moeten voor hun kinderen zorgen, hoe verdrietig ze ook zijn. En als dat niet lukt, kunnen zij hulp zoeken bij het zorgen voor hun kinderen. Bijvoorbeeld bij familieleden. Voor hun eigen verdriet is het belangrijk dat ze vooral steun zoeken bij andere volwassenen. Als jongere kun en hoef je niet de verantwoordelijkheid voor een gezin te dragen.

Verdriet niet laten zien aan ouders
Veel jongeren willen hun ouders niet belasten met hun gevoelens. Ze denken vaak dat hun ouders het al zwaar genoeg hebben met hun eigen verdriet.
Ook jouw verdriet moet en mag de ruimte krijgen!

Bram verloor zijn broer en dacht dat ook: 

Ander slaappatroon 
Je kunt merken dat je ineens een ander slaappatroon hebt. Misschien val je de hele dag overal (bijna) in slaap. Het kan ook zijn dat je de hele nacht wakker ligt omdat je zo aan het piekeren bent. Je kunt nachtmerries hebben, waardoor je ook niet goed slaapt. Het is normaal dat je slaappatroon verandert. Maar het kan ook vervelend zijn. Het kan helpen om over je gevoelens en je zorgen te praten, en ook over je nachtmerries, als je die hebt. 

Ander eetpatroon
Misschien merk je bij jezelf dat je ineens helemaal geen trek meer hebt, of juist enorme vreetbuien hebt. Dat is heel normaal als je dat een tijdje hebt. Maar als je er lang last van hebt is het niet meer normaal. Een eetpatroon van heel weinig eten, of juist heel veel kan ook groter worden totdat het een eetprobleem is, zoals bijvoorbeeld Boulimia of Anorexia. Als je merkt dat de problemen met eten groter worden en je hebt er geen controle meer over hebt, vraag dan iemand om hulp!

Drinken, roken, blowen
Sommige jongeren die zoiets ingrijpend meemaken als jij, gaan alcohol drinken, roken of beginnen met blowen. Of ze gaan meer gebruiken dan ze eerst deden. Alcohol, sigaretten en cannabis (dat rook je als je blowt) hebben een verdovende werking. Het betekent dat je relaxter en losser wordt. Het gebruik van deze middelen kan ervoor zorgen dat je je nare gevoelens even niet voelt. Het is heel normaal als je die gevoelens niet wilt voelen. Maar het gebruik van deze middelen is gevaarlijk. Aan roken, alcohol drinken en blowen kan je verslaafd raken. Je kunt je niet meer goed concentreren op school, je kunt gevaarlijke dingen doen onder invloed van alcohol of drugs, of dingen waar je later spijt van hebt. Het prettige effect van alcohol en drugs is snel uitgewerkt en op den duur heb je er steeds meer van nodig om datzelfde fijne gevoel te krijgen. 
Na het gebruik voel je je juist slechter dan voor het gebruik. Alcohol en cannabis tasten de hersenen aan, het is slecht voor je lijf en dingen die echt belangrijk voor je zijn, kun je erdoor gaan vergeten.

Liever niet praten met volwassenen 
Veel jongeren praten liever met leeftijdsgenoten over hun gevoelens dan met volwassenen. Dat is heel gewoon! Misschien merk je dat je ouders of mentoren of docenten op school graag met je willen praten over hoe het met je gaat. De een heeft daar wel behoefte aan, de ander niet. Toch kan het ook fijn zijn om aan je ouders/ uit te leggen hoe je je voelt en waar je behoefte aan hebt.

Bram ging ook meer met leeftijdgenoten om na de dood van zijn broer:

Sophie (14) verloor haar broer en vertelt hoe dat bij haar zit:

Herken je hier iets van en wil je er iets over vragen? Of maak je je zorgen? Stuur dan je vraag online aan Emma.

Als iemand net is doodgegaan, kun je heel veel vragen hebben. Patrick geeft hieronder antwoord op vragen die je hierover kunt hebben. Je kunt op de filmpjes klikken voor zijn antwoord op de vragen. 

Heb jij een vraag die hier niet bij staat? Stuur ons dan een mail en dan proberen we ook jouw vraag (met antwoord!) te plaatsen. 

Als iemand net is doodgegaan moet er een begrafenis of een crematie geregeld worden. Je hebt misschien geen idee wat er dan gebeuren kan. Patrick geeft hieronder antwoord op vragen die je hierover kunt hebben. Je kunt op de filmpjes klikken voor zijn antwoord op de vragen. 

Heb jij een vraag over het regelen van de uitvaart die hier niet bij staat? Stuur ons een mail en dan proberen we ook jouw vraag (met antwoord!) te plaatsen. 

Voordat er een crematie of begrafenis komt, wordt iemand opgebaard. Soms is er ook een condoléance. Patrick geeft hieronder antwoord op vragen die je hierover kunt hebben. Je kunt op de filmpjes klikken voor zijn antwoord op de vragen. 

Heb jij een vraag over opbaren of de condoléance die hier niet bij staat? Stuur ons een mail en dan proberen we ook jouw vraag (met antwoord!) te plaatsen. 

Iemand die dood is, wordt begraven of gecremeerd. Meestal is daarvoor een afscheidsbijeenkomst. Je vraagt je misschien af wat er gebeurt tijdens zo'n afscheidsbijeenkomst. Patrick geeft hieronder antwoord op vragen die je hierover kunt hebben. Je kunt op de filmpjes klikken voor zijn antwoord op de vragen.

Heb jij een vraag over de afscheidsdienst die hier niet bij staat? Stuur ons een mail en dan proberen we ook jouw vraag (met antwoord!) te plaatsen. 

Je hebt misschien wel allerlei vragen over cremeren. Patrick en Carla geven hieronder antwoord op vragen die je hierover kunt hebben. Je kunt op de filmpjes klikken voor zijn antwoord op de vragen. 

 Wat kun je doen met as op een begraafplaats?

Heb jij een vraag over cremeren die hier niet bij staat? Stuur ons een mail en dan proberen we ook jouw vraag (met antwoord!) te plaatsen. 

Je hebt misschien wel allerlei vragen over begraven. Patrick en Carla geven hieronder antwoord op vragen die je hierover kunt hebben. Je kunt op de filmpjes klikken voor zijn antwoord op de vragen. 

 

Zijn er verschillende soorten graven?
 

Wie graaft het graf?
 

Hoe diep is een graf?
 

Hoe zakt een kist naar beneden?

 

 

Wat mag je het op het graf zetten?


 

Wie draagt de kist?
 

Is de begraafplaats altijd open?

Liggen alle soorten mensen door elkaar?

Heb jij een vraag over begraven die hier niet bij staat? Stuur ons een mail en dan proberen we ook jouw vraag (met antwoord!) te plaatsen. 

Na een afscheidsbijeenkomst gaan mensen vaak nog met elkaar praten. Wil je weten wat er nog meer gebeurt na een afscheidsbijeenkomst? Patrick geeft hieronder antwoord op vragen die je hierover kunt hebben. Je kunt op de filmpjes klikken voor zijn antwoord op de vragen. 

Heb jij een vraag over na de begrafenis of crematie die hier niet bij staat? Stuur ons een mail en dan proberen we ook jouw vraag (met antwoord!) te plaatsen. 

Doe iets voor degene die dood gaat
Haal bijvoorbeeld af en toe een glaasje water, vertel een leuke mop of maak een mooie tekening voor op de muur. Je voelt je zelf fijn als je iets kunt doen en je maakt diegene heel blij!

Meehelpen met het afscheid
Voor de begrafenis of crematie moet veel geregeld worden. Jij kunt daarbij helpen. Je kunt bijvoorbeeld meedenken over hoe de rouwkaart eruit komt te zien. Misschien willen jullie de kist beschilderen. Of zelf een grafsteen of grafmonument maken. Je kunt ook iets zeggen of voorlezen tijdens de herdenkingsbijeenkomst. Er zijn allerlei dingen die je kunt doen. Je hoeft natuurlijk alleen mee te helpen als jij dat wilt!

Vertel op school wat er aan de hand is! 
Vertel aan je mentor of vertrouwenspersoon wat er bij jou thuis aan de hand is. Je kunt dat zelf doen, maar ook je ouder(s), of jullie samen. Je kunt dan meteen aangeven hoe je graag wilt dat er op school mee omgegaan wordt. Wil je dat je klasgenoten weten van het aanstaande overlijden? En wil je dat dan zelf vertellen, of heb je liever dat de mentor dat doet? Misschien vertel je het liever niet aan de hele klas, maar aan een groepje vrienden of vriendinnen? Wil je dat je mentor je regelmatig vraagt hoe het gaat of liever niet? Je kunt vertellen wat jij het prettig vindt hoe docenten met jou omgaan. Ze weten dan op school ook dat jij je moeilijker kunt concentreren. Je kunt ook met je docenten afspreken dat je een teken geeft als jij even de klas uit wilt. Misschien wil je even alleen naar buiten, of met een vriend of vriendin. Of je wilt graag even naar huis bellen. Het is makkelijker om dit van te voren af te spreken dan uit te leggen wat er is op het moment dat je je rot voelt.

Vragen over begraven en cremeren
Je kunt veel vragen hebben over de dood en de uitvaart en zo. Wat gaat er allemaal gebeuren? Wat is opbaren? Hoe ziet een crematieoven eruit? 
Op al deze vragen (en nog veel meer andere vragen) krijg je antwoord als je kijkt bij de video's hierboven.

Je kunt iets van jezelf geven aan degene die doodgaat
Misschien vind je het fijn om iets te geven aan iemand die doodgaat. Bijvoorbeeld een sieraad of iets anders wat voor jou bijzonder is. Diegene kan dit bijvoorbeeld ook meenemen de kist in als hij of zij dood is. Hij of zij heeft dan altijd iets van jou bij zich!

Zet mooie of harde of verdrietige muziek op
Soms kan het heel fijn zijn om even lekker hard muziek op te zetten. Om je boosheid of je verdriet eruit te laten bijvoorbeeld. Misschien vind jij het juist fijn om een muziekje te luisteren dat je doet denken aan degene die doodgaat en kun je er lekker bij huilen! Het maakt niet uit wat voor muziek, als het je maar helpt! Er zijn heel veel nummers geschreven die gaan over de dood. Maar het kan ook juist fijn zijn om naar muziek te luisteren die je aan heel andere dingen doet denken.

Voorbeelden van nummers die gaan over de dood zijn:

November Rain – Guns N’ Roses



Angels – Robbie Williams


One word – Anouk


Who wants to live forever – Queen


One – U2


Sweet goodbyes - Krezip

Vertel wat jij wilt!
Het is belangrijk dat je tegen je ouder(s) zegt wat jij wilt. Sommige ouders denken misschien dat jij geen behoefte hebt aan genegenheid of praten, of juist andersom. Het is belangrijk dat je vertelt wat je wilt. Jouw mening is belangrijk!

Uit je woede 
Als je boos bent, of woedend dan wil je soms dingen kapot maken. Of op iets slaan. Of heel hard schreeuwen. Je kunt dan lekker hard op je kussen slaan, buiten gaan rennen, tegen een bal trappen of tegen een boksbal slaan. Waarschijnlijk heb je zelf ook manieren bedacht om je woede te uiten zonder mensen pijn te doen of dingen stuk te maken.

Hulp
Sommige kinderen en jongeren vinden het fijn om met hun vrienden te praten over wat ze bezighoudt, anderen praten er met hun ouders over en sommigen praten er helemaal niet over. Hoe dat voor jou werkt, maakt eigenlijk niet uit. Het kan soms fijn zijn om met iemand te praten of leuke dingen te doen die veel weet over kinderen waarbij een belangrijk iemand dood zal gaan. Als je denkt dat dat misschien wat voor jou is, dan kun je met zo iemand een kennismakingsgesprek aangaan.

Meehelpen met het afscheid
Voor de begrafenis of crematie moet veel geregeld worden. Jij kunt daarbij helpen. Je kunt bijvoorbeeld meedenken over hoe de rouwkaart eruit komt te zien. Misschien willen jullie de kist beschilderen. Of zelf een grafsteen of grafmonument maken. Je kunt ook iets zeggen of voorlezen tijdens de herdenkingsbijeenkomst. Er zijn allerlei dingen die je kunt doen. Je hoeft natuurlijk alleen mee te helpen als jij dat wilt!

Je kunt iets van jezelf geven aan iemand die dood is
Misschien vind je het fijn om iets mee te geven aan iemand die dood is. In de kist of op de kist, wat jij wilt. Bijvoorbeeld een mooie steen of iets van jezelf! Geef niet datgene wat jij gebruikt als je verdriet hebt want dat heb je zelf hard nodig als je verdrietig bent!
Als degene die dood is, gecremeerd wordt, kun je ook dingen meegeven in de kist. Maar omdat de oven heel heet wordt, kun je niet alles zomaar in de kist stoppen. 

Patrick werkt bij een crematorium, in het volgende filmpje vertelt hij wat je wel en niet mee kunt geven in de kist:
 
 

Vertel op school wat er aan de hand is
Vertel aan je mentor of vertrouwenspersoon dat iemand is overleden die veel voor jou betekende. Je kunt dat zelf doen, maar ook je ouder(s), of jullie samen. Je kunt dan meteen aangeven hoe je wilt dat er op school mee omgegaan wordt. Wil je dat je klasgenoten het weten? En wil je dat dan zelf vertellen, of heb je liever dat de mentor dat doet? Misschien vertel je het liever niet aan de hele klas, maar aan een groepje vrienden of vriendinnen? Wil je dat je mentor je regelmatig vraagt hoe het gaat of liever niet?
Je kunt vertellen hoe jij het prettig vindt dat de docenten met jou omgaan. En ze weten dan op school dat jij je moeilijker kunt concentreren. Je kunt ook met je docenten afspreken dat je een teken geeft als jij even de klas uit wilt. Misschien wil je even alleen naar buiten, of met een vriend of vriendin. Of je wilt graag even naar huis bellen. Het is makkelijker om dit van te voren af te spreken dan uit te leggen wat er is op het moment dat je je rot voelt.

Leef je leven
Probeer zo snel mogelijk (bijvoorbeeld na de uitvaart) weer de dingen te gaan doen die je voor het overlijden ook deed. Naar school, sporten, naar feestjes. Ook al voelt het soms heel raar en moeilijk omdat te doen. Het is voor jezelf het beste!

Praat over schuldgevoelens als je die hebt
Als er dingen zijn waar je je schuldig over voelt, probeer daar dan met iemand over te praten.Je zult merken dat het oplucht als je je (schuld)gevoelens uitspreekt.

Praat mee op het forum van Stichting Achter de Regenboog
Andere jongeren die iets soortgelijks hebben meegemaakt als jij, kun je treffen op http://www.achterderegenboog.nl/forum/ 

Maak een herinnerboek of bewaar je herinneringen op een andere manier
In een herinnerboek kun je tekeningen maken, foto’s plakken, verhalen schrijven enzovoort! Allerlei dingen die jou doen denken aan degene die dood is. Het kunnen boze tekeningen of verhalen zijn, maar ook hele blije of juist verdrietige. 

Sophie (14) verloor haar broer toen ze 9 was, zij bewaart haar herinneringen aan hem op haar kamer:

Zet mooie of harde of verdrietige muziek op
Soms kan het heel fijn zijn om even lekker hard muziek op te zetten. Om je boosheid of je verdriet eruit te laten bijvoorbeeld. Misschien vind jij het juist fijn om een muziekje te luisteren dat je doet denken aan iemand en kun je er lekker bij huilen! Het maakt niet uit wat voor muziek, als het je maar helpt! Er zijn heel veel nummers geschreven die gaan over de dood. Maar het kan ook juist fijn zijn om naar muziek te luisteren die je aan heel andere dingen doet denken. Kijk bij de video's voor inspiratie.

Voorbeelden van nummers die gaan over de dood zijn:

November Rain – Guns N’ Roses


Angels – Robbie Williams


One word – Anouk


Who wants to live forever – Queen


One – U2


Sweet goodbyes - Krezip


Uit je woede 
Als je boos bent, of woedend dan wil je soms dingen kapot maken. Of op iets slaan. Of heel hard schreeuwen. Je kunt dan lekker hard op je kussen slaan, buiten gaan rennen, tegen een bal trappen of tegen een boksbal slaan. Waarschijnlijk heb je zelf ook manieren bedacht om je woede te uiten zonder mensen pijn te doen of dingen stuk te maken.

Hulp
Sommige kinderen en jongeren vinden het fijn om met hun vrienden te praten over wat ze bezighoudt, anderen praten er met hun ouders over en sommigen praten er helemaal niet over. Hoe dat voor jou werkt, maakt eigenlijk niet uit. Het kan soms fijn zijn om met iemand te praten of leuke dingen te doen die veel weet over kinderen waarbij een belangrijk iemand is doodgegaan. Als je denkt dat dat misschien wat voor jou is, dan kun je met zo iemand een kennismakingsgesprek aangaan. 

Gebruik geen alcohol en/of drugs
Als je merkt dat je alcohol en/of drugs gebruikt om je nare gevoelens te vergeten of om ze niet te voelen, dan is dat zorgelijk. Wat je ook doet, die gevoelens komen toch terug. Het is beter om erover te praten of het op te schrijven of je op een andere manier eruit te laten. 
Merk je dat je alcohol en drugs gebruikt om geen nare gevoelens te hebben, praat er dan eens over. Je hoeft je er niet voor te schamen. Het is juist goed als je aan de bel trekt. Hoe eerder je dat doet, hoe makkelijker het is om ermee te stoppen. 

Vertel op school wat er aan de hand is
Misschien zat je op een andere school toen er iemand overleed die heel belangrijk voor je was. Je kunt dat zelf doen, maar ook je ouder(s), of jullie samen. Je kunt dan meteen aangeven hoe je wilt dat er op school mee omgegaan wordt. Wil je dat je klasgenoten het weten? En wil je dat dan zelf vertellen, of heb je liever dat de mentor dat doet? Misschien vertel je het liever niet aan de hele klas, maar aan een groepje vrienden of vriendinnen? Wil je dat je mentor je regelmatig vraagt hoe het gaat of liever niet? Je kunt vertellen hoe jij het prettig vindt dat de docenten met jou omgaan. En ze weten dan op school dat jij je moeilijker kunt concentreren.
Sophie(14) verloor haar broer toen ze op de basisschool zat. Toen ze naar de middelbare school ging, twijfelde of ze het in de klas moest vertellen:

Houd je gevoelens niet binnen en druk ze niet weg
Hou je gevoelens niet koste wat kost voor jezelf. Het kan heel erg opluchten als je ze deelt met iemand die je vertrouwt! Probeer je gevoel ook niet weg te drukken. Uiteindelijk komen die gevoelens toch wel naar boven. Net als een pingpongballetje dat je onder water drukt. Als je hem op een onbewaakt moment loslaat, schiet hij met volle kracht eruit!
Probeer je gevoel te delen met anderen door erover te praten. Praten kan je opluchten. Soms is het makkelijker om te praten als je iets aan het doen bent zoals fietsen of wandelen. Maar ook je gevoel opschrijven of tekenen, kan helpen. Als je het er maar uit laat op een manier die jij prettig vindt.

Uit je woede 
Als je boos bent, of woedend dan wil je soms dingen kapot maken. Of op iets slaan. Of heel hard schreeuwen. Je kunt dan lekker hard op je kussen slaan, buiten gaan rennen, tegen een bal trappen of tegen een boksbal slaan. Waarschijnlijk heb je zelf ook manieren bedacht om je woede te uiten zonder mensen pijn te doen of dingen stuk te maken.

Vertel wat jij wilt!
Het is belangrijk dat je tegen je ouder(s) zegt wat jij wilt. Sommige ouders denken misschien dat jij geen behoefte hebt aan genegenheid of praten, of juist andersom. Het is belangrijk dat je vertelt wat je wilt. Jouw mening is belangrijk!

Praat mee op het forum van Stichting Achter de Regenboog
Andere jongeren die iets soortgelijks hebben meegemaakt als jij, kun je treffen op http://www.achterderegenboog.nl/forum/

Maak een herinnerboek of bewaar je herinneringen op een andere manier
In een herinnerboek kun je tekeningen maken, foto’s plakken, verhalen schrijven enzovoort! Allerlei dingen die jou doen denken aan degene die dood is. Het kunnen boze tekeningen of verhalen zijn, maar ook hele blije of juist verdrietige. Je kunt je herinneringen ook op een andere manier bewaren. 
Sophie (14) verloor haar broer toen ze 9 was, zij bewaart haar herinneringen aan hem op haar kamer:

Zet mooie of harde of verdrietige muziek op
Soms kan het heel fijn zijn om even lekker hard muziek op te zetten. Om je boosheid of je verdriet eruit te laten bijvoorbeeld. Misschien vind jij het juist fijn om een muziekje te luisteren dat je doet denken aan iemand en kun je er lekker bij huilen! Het maakt niet uit wat voor muziek, als het je maar helpt! Er zijn heel veel nummers geschreven die gaan over de dood. Maar het kan ook juist fijn zijn om naar muziek te luisteren die je aan heel andere dingen doet denken. Kijk bij de video's voor inspiratie.

Voorbeelden van nummers die gaan over de dood zijn:

November Rain – Guns N’ Roses


Angels – Robbie Williams


One word – Anouk


Who wants to live forever – Queen


One – U2


Sweet goodbyes - Krezip


Vertel wat jij wilt!
Het is belangrijk dat je tegen je ouder(s) zegt wat jij wilt. Sommige ouders denken misschien dat jij geen behoefte hebt aan genegenheid of praten, of juist andersom. Het is belangrijk dat je vertelt wat je wilt. Jouw mening is belangrijk!

Uit je woede 
Als je boos bent, of woedend dan wil je soms dingen kapot maken. Of op iets slaan. Of heel hard schreeuwen. Je kunt dan lekker hard op je kussen slaan, buiten gaan rennen, tegen een bal trappen of tegen een boksbal slaan. Waarschijnlijk heb je zelf ook manieren bedacht om je woede te uiten zonder mensen pijn te doen of dingen stuk te maken.

Hulp
Sommige kinderen en jongeren vinden het fijn om met hun vrienden te praten over wat ze bezighoudt, anderen praten er met hun ouders over en sommigen praten er helemaal niet over. Hoe dat voor jou werkt, maakt eigenlijk niet uit. Het kan soms fijn zijn om met iemand te praten of leuke dingen te doen die veel weet over kinderen waarbij een belangrijk iemand is doodgegaan. Als je denkt dat dat misschien wat voor jou is, dan kun je met zo iemand een kennismakingsgesprek aangaan.

Een hele grote schok
Soms gebeurt het dat iemand zelf beslist dat hij of zij niet meer wil leven. Het leven is dan zo moeilijk geworden dat hij of zij niet meer verder kan leven. Dat is een hele grote schok voor de volwassenen en jongeren die veel van diegene houden! Ze hebben het meestal niet zien aankomen.

Het beste woord
Sommige mensen noemen het zelfmoord, anderen zelfdoding of suïcide. Wat vind jij het beste woord?

Je bent niet de enige
Als zoiets ergs bij jou is gebeurd, denk je misschien wel eens dat je de enige bent.
Maar dat is niet zo! Elke dag zijn er een paar kinderen en jongeren in Nederland die meemaken dat hun vader, moeder, zus of broer zelf een einde maakt aan zijn of haar leven. Je kunt hierover ook lezen in het boek Om alles wat er niet meer is.

Je kunt hier wat lezen over wat je kunt denken en voelen als iemand een einde aan zijn of haar leven heeft gemaakt:

Waarom?
Veel jongeren vragen zich af waarom iemand het heeft gedaan. Het is heel moeilijk om te snappen waarom iemand niet meer wil leven. Hij of zij had toch hele lieve kinderen? En veel vrienden en lieve familie? Het is heel logisch dat je niet snapt waarom het is gebeurd! Meestal denkt iemand die een einde aan zijn leven maakt dat jullie beter af zijn als hij of zij er niet meer is. Hij of zij kan niet meer goed nadenken. Misschien was dat ook zo bij degene die zo belangrijk voor jou was. Het is goed om daarover te praten met mensen. Je kunt al je vragen eruit laten. Ook al weten volwassenen het antwoord meestal ook niet, het helpt al heel erg als je het erover kunt hebben!

Boos
Veel jongeren worden heel boos en voelen zich in de steek gelaten. Ze vinden het gewoon niet eerlijk dat iemand voor altijd bij ze is weg gegaan. Misschien heb jij dat ook, dat is heel gewoon!

Schuld
Vaak voelen jongeren zich schuldig aan de zelfdoding van hun ouder of broer of zus. Ze denken dan dat zij er iets aan kunnen doen dat iemand zelf een einde een het leven heeft gemaakt. Dat ze iets wel of niet hadden moeten zeggen of doen. Of dat ze diegene hadden kunnen tegenhouden.
Heb jij dat ook wel eens? Het is gewoon dat je dat denkt. Maar iemand maakt nooit een einde aan zijn leven door iets wat jij hebt gedaan of gezegd. Nooit!
Iemand doet dat omdat hij psychisch heel ernstig ziek is, al heel lang heel somber is en nergens meer van kan genieten of al heel lang hele grote problemen heeft.
Het is heel goed om aan iemand die je vertrouwt, te vertellen over dit soort gedachten van schuld. Dan ben je niet alleen met die moeilijke gedachten en gevoelens. En diegene kan je uitleggen dat jij er echt helemaal niets aan kunt doen!

Schamen
Soms schamen jongeren zich.
Omdat hun vader, moeder, broer of zus of iemand anders die ze goed kennen, zelf een einde aan het leven heeft gemaakt.
Omdat degene die nu dood is, niet altijd goed voor ze was.
Omdat hij of zij al psychisch ziek was.
Omdat anderen er geheimzinnig over doen.
Omdat.....
Misschien heb jij dat ook? Dat is heel gewoon maar echt niet nodig. Jij hoeft je niet schamen voor de manier waarop degene dood is gegaan die zo belangrijk voor je was. Je mag er gewoon over praten.

Spijt
Soms heb je spijt van iets van je hebt gedaan of gezegd. En dan kun je geen sorry meer zeggen tegen degene er niet meer is. Dat is heel naar.
Het helpt om op te schrijven of te tekenen waar je spijt van hebt, misschien wil je er sorry bij tekenen of schrijven.

Opluchting
Soms voel je je ook opgelucht. Soms is iemand al heel lang ziek. Of iemand heeft al heel erg lang hele grote problemen.
Dan moeten jongeren soms ook voor hun ouders zorgen. Het kan het een hele opluchting zijn als dat niet meer hoeft!
Misschien denk je dat het raar is maar het is heel normaal als je je opgelucht voelt!! Echt waar, dat is heel gewoon!

Je kunt nog meer lezen bij de Tips bovenaan. Daar staan ook heel veel tips voor wat je kunt doen en wat je beter niet kunt doen.

Mijn (half)broer heeft 6 maanden geleden zelfmoord gepleegd. Ik heb het idee dat mensen mij raar of eng vinden als ik dat vertel. Ze zeggen dan meestal niks meer en ik merk dat ze me uit de weg gaan daarna. Zelfs aan mijn vriendinnen merk ik dat ze me anders behandelen, alsof het besmettelijk is of zo. Daarom praat ik er nooit meer over terwijl ik wel veel behoefte heb om het erover te hebben. Wat kan ik doen?
Wat zul je je eenzaam voelen! Mensen (jong en oud) vinden het vaak moeilijk om met het verdriet van een ander om te gaan. Bijvoorbeeld na een overlijden. En als dat overlijden het gevolg van zelfdoding is, vinden mensen het vaak nog moeilijker en enger. Je kunt je vriendinnen uitleggen hoe het voor jou voelt dat zij zo doen. En wat je juist prettig zou vinden. Grote kans dat ze het begrijpen en jou juist graag willen steunen. Veel sterkte en succes!

Heb je ook een vraag rondom zelfdoding van iemand die belangrijk voor je was? Je kunt terecht bij Emma en haar team van deskundigen op het gebied van jongeren en rouw.

Om alles wat er niet meer is

Jongeren die achterblijven na zelfdoding.
Een boek vol verhalen, tips en gedichten van en voor jongeren. Het helpt om rouwen na een geval van zelfdoding bespreekbaar te maken.
In dit boek vertellen jongeren openhartig over wie zij verloren hebben en hoe ze de periode voor en na het overlijden hebben ervaren. Ze vullen hun verhalen aan met eigen tips en gedichten.
"Het liefst zou ik schreeuwen: 'Kom terug!' Maar dat doe ik niet, want ik weet dat jij dat niet wilt."
 

Geschreven door: Monique van 't Erve & Riet Fiddelaers-Jaspers

---

Verboden terrein

Niemand had het zien aankomen. Jesper pleegt zelfmoord en zijn vrienden blijven in verbijstering achter. Hadden ze iets moeten merken? Waren ze er niet voor hem toen hij hen nodig had? Kunnen zij er nog achter komen wat hem tot zo iets wanhopigs heeft gedreven? Elk op hun eigen manier worstelen Femke, Lisa, Bruno en Max met deze vragen. Vragen waarop ze nooit antwoord kunnen krijgen. Voor de vrienden van Jesper gaat het leven door. Met veel moeite pakken zij de draad weer op na Jespers zelfgekozen dood.

Geschreven door: Caja Cazemier

Kennismakingsgesprek
Het Sterprogramma begint met een gesprekje met één van de twee coaches die het Sterprogramma gaan begeleiden.
Het gesprekje is onder schooltijd en leren de coach en jij elkaar alvast een beetje kennen en vertelt de coach wat meer over het programma.

Je ouder(s)
De ouder(s)/verzorger(s) van alle deelnemers die aan het programma meedoen, komen op een avond bij elkaar om te horen wat jullie allemaal gaan doen en kunnen dan vragen stellen.

De bijeenkomsten
Daarna kom jij zes keer wekelijks bij elkaar met een aantal andere leerlingen van school die ongeveer net zo oud zijn als jij. Bijna altijd is dit onder schooltijd. De bijeenkomsten duren anderhalf uur. Tijdens de bijeenkomsten wordt gepraat, geluisterd en vooral veel gedaan.
De dingen die besproken worden tijdens de bijeenkomsten worden aan niemand doorverteld.

Eindgesprek ouder(s)
Je ouder(s) kan/kunnen naderhand nog een persoonlijk gesprek hebben met een coach.
Daarin worden geen dingen verteld die jij hebt verteld of gedaan in de groep. Dat blijft privé!

Wat andere jongeren ervan vonden
Jongeren die hebben deelgenomen aan een Sterprogramma op school, waarderen het programma tot nu toe met een gemiddelde 9.2.
Ze geven aan dat zij het meeste hebben aan:

• dat ze hun verhaal kwijt kunnen bij mensen die het begrijpen;
• het horen van verhalen van anderen, de herkenning;
• het praten en creatief bezig zijn met je gevoel en je gedachten;
• het krijgen van tips.

Effecten
Jongeren merken ook dat zich anders voelen, anders denken en zich anders gedragen na het volgen van een Sterprogramma. Bijvoorbeeld:

• 43% voelt zich naderhand vrolijker;
• 43% voelt zich minder schuldig;
• 42% voelt zich naderhand minder (vaak) boos;
• 50% voelt zich 'lichter'/opgelucht;
• 50% geeft aan naderhand opener te zijn over zichzelf;
• 64% begrijpt dingen die met het overlijden te maken hebben beter;
• 43% denkt positiever over zijn/haar leven;
• 31% denkt positiever over zichzelf;
• 36% praat meer over de overledene;
• 23% heeft naderhand minder ruzie met leeftijdgenoten.

Kun je ook een paar keer meedoen, bijvoorbeeld 3 in plaats van 6.
Nee, dat kan niet. Er zit namelijk een opbouw in de bijeenkomsten. Je doet dus mee met alle bijeenkomsten. Het gebeurt ook nooit dat jongeren maar drie keer willen meedoen en daarna niet meer. Ze vinden 6 bijeenkomsten meestal te weinig!

Komt alle informatie over de dood van mijn moeder nu op straat te liggen als ik mee ga doen? Daar heb ik namelijk helemaal geen zin in!
Begrijpelijk dat je daar geen zin in zou hebben. In een groep worden duidelijke afspraken gemaakt over de privacy. Verhalen van groepsgenoten worden niet doorverteld. Als je iets kwijt moet wat je van een ander hebt gehoord, dan doe je dat aan je ouder(s) of een andere volwassene. Zonder de naam te noemen van degene waar het om gaat. Vertrouwelijkheid is heel belangrijk!

Moet je meedoen aan een Sterprogramma als je vader is doodgegaan?
Nee, het mag! Als je twijfelt, kun je het vragenuur bezoeken. Vaak zijn daar ook leerlingen die al eens hebben meegedaan aan een Sterprogramma. Je kunt hen dan vragen stellen. En de coaches zijn er die het programma gaan begeleiden. Je kunt hen van alles vragen en daarna beslissen

Heb jij ook een vraag over het Sterprogramma? Dan kun je terecht bij Emma.