Jonge kinderen rouwen ook!
Ook (zeer) kleine kinderen lijden verlies en rouwen als een dierbare is overleden. Soms denken we dat kinderen ‘gelukkig’ te jong zijn om te beseffen wat er gebeurd is. We hopen dat de pijn en het verlies het kind bespaard zullen blijven. Dit is niet het geval. Hoewel ze de situatie niet begrijpen, rouwen zij ook. Jonge kinderen die nog weinig of geen woorden tot hun beschikking hebben, slaan ervaringen vooral lijfelijk op. Aan het lijfelijk geheugen zijn geen woorden gekoppeld, dus ook als ze ouder worden, kunnen ze niet goed uitleggen wat er precies aan de hand is.

Elk kindje verwerkt het overlijden van een dierbare anders
Elk kindje rouwt op zijn eigen manier en uit zijn gevoelens op zijn eigen manier. Daar is geen vast patroon voor. Toch zijn er wel gedragingen, gedachten en gevoelens die vaak voorkomen. Hoe en of kinderen van deze leeftijd deze gevoelens en gedachten uiten, verschilt per kind en per moment.

Peuters denken magisch
Peuters denken ‘magisch’. Fantasie en werkelijkheid lopen door elkaar. Zo kan een peuter niet willen dat de kist waarin vader ligt, dichtgemaakt wordt. "Als mijn vader weer levend wordt, moet hij er wel uit kunnen." Of is een peuter drie maanden na de dood van haar moeder druk bezig met het bereiden van een ‘medicijntje’. Ze is er stellig van overtuigd dat mama weer levend wordt als ze dit op haar graf gooit.

Geen besef van de onomkeerbaarheid van de dood
Peuters hebben nog geen besef van de onomkeerbaarheid van de dood. Ze begrijpen niet dat hun dode vader echt nooit meer terugkomt. Woorden als ‘nooit’ of ‘voor altijd weg’ zeggen hen nog niets. Als ze verdrietig zijn, is dat omdat ze hun vader in ‘het nu’ missen, niet omdat hij nooit meer terug komt.

Eva (10) verloor haar broertje toen ze 4 was. Ze verbaast zich er nu over dat ze bij de begrafenis zo vrolijk was.

Peuterdenken veroorzaakt angst en schuldgevoel
Een peuter is ook nog niet in staat om logisch te denken: oorzaak en gevolg zegt hem nog niets. Hierdoor kunnen peuters gedachten hebben die voor ons als volwassenen volkomen onlogisch lijken. Juist dit soort gedachten kunnen veel angst en schuldgevoel bij peuters veroorzaken, waar wij geen weet van hebben. Zo kan een peuter denken dat hij schuldig is aan de hersenbloeding van zijn vader, omdat hij de avond ervoor weigerde zijn pyjama aan te trekken. En kan een meisje van drie in paniek raken als ze moet hoesten. Een tijdje daarvoor heeft ze haar oma horen hoesten die enkele dagen later aan een hartaanval overleed.

Peuters rouwen op en af
Het ene moment kunnen ze intens verdrietig zijn, het andere moment spelen ze weer. Dat doen ze omdat ze het anders niet aankunnen. Hun verdriet is te groot. Juist die slingerbeweging tussen spelen en verdrietig zijn, is gezond gedrag. Kinderen kunnen niet 24 uur per dag rouwen en hebben het nodig zichzelf regelmatig af te leiden door spel of andere dingen die ze leuk vinden.

Rouw uitstellen
Jonge kinderen gaan meestal pas rouwen als de situatie weer veilig aanvoelt voor hen. Dat is bijvoorbeeld als het thuis weer rustiger en stabiel is. Maar dat kan wel een jaar of (veel) langer duren!
Zo kan het zijn dat een peuter die een ouder verliest, de eerste twee jaar door lijkt te leven alsof er niets aan de hand is. Nadien kan hij ineens grote slaapproblemen ontwikkelen, agressief worden naar andere kinderen of heel verdrietig worden en niet meer met andere kinderen spelen.
Hij heeft zijn verdriet eigenlijk tijdelijk ‘opgeborgen’. De omgeving legt vaak niet de link met het overlijden, dat is immers al zo lang geleden…. Het uitstellen van rouw is overigens bij kinderen eerder normaal dan afwijkend gedrag. Wel is belangrijk dat deze verlate rouw wordt herkend en erkend en het kind alsnog de steun en begeleiding krijgt die het zo hard nodig heeft. Het definitief wegstoppen van verdriet, kan tot ernstige problemen leiden. Bijvoorbeeld op het moment dat het kind in aanraking komt met iets wat het oude verlies aanwakkert.

Rouwen is nooit klaar
Een ingrijpend verlies verwerken is een levenslang proces; het is nooit klaar. Dat wil niet zeggen dat kinderen met een verlieservaring niet gelukkig kunnen worden. Maar het verlies is altijd ergens op de achtergrond aanwezig.
In elke ontwikkelingsfase waarin het kind komt, zal het verlies zich weer op een nieuwe manier manifesteren. Kinderen ontwikkelen zich en komen steeds tot nieuwe inzichten. Zij kunnen veel vragen stellen en deze vragen steeds weer opnieuw stellen, omdat zij de informatie steeds weer op een andere manier begrijpen.
‘Tijd heelt alle wonden’ gaat niet op! Het verwerken van een verlies gaat niet vanzelf. Het is hard werken en daarbij is de steun en hulp van mensen in de directe omgeving van grote waarde!

Multiculturele rouw
In gezinnen met een andere etnisch culturele achtergrond wordt vaak anders met de dood omgegaan. Het is goed om je van tevoren te verdiepen in de betekenis van de dood en de gewoonten die daarbij horen in andere culturen.

Spanning
Jonge kinderen voelen aan wanneer er iets mis is. Zij merken gespannenheid bij de ouder, bijvoorbeeld door de manier waarop ze worden vastgehouden.

Angst
Baby's en peuters ervaren meestal nog geen angst voor iemand die dood is. Ze kunnen wel de angst overnemen van de volwassene die aanwezig is.
Jonge kinderen kunnen (veel) angst ervaren dat de andere ouder ook dood gaat en soms om van een ouder gescheiden te worden.

Boosheid
(Extreme) boosheid, woedeaanvallen: peuters kunnen woedend worden als ze ervaren dat de degene die dood is, echt niet meer terug komt. Zelfs niet op hun verjaardag!

(Hevig) Verdriet

Somberheid

Lichamelijke klachten
Kinderen van deze leeftijd kunnen lichamelijke klachten krijgen, zoals misselijkheid en buikpijn. Ze hebben de woorden niet beschikbaar, dus hun lijf gaat spreken.

Als bepaalde gevoelens extreem hevig zijn en lang aanhouden, kan dat wijzen op verstoorde rouwverwerking. Zie Wanneer zorgen maken?

De overledene komt terug
Voor jonge kinderen zijn de begrippen ‘weg’ en ‘dood’ ongeveer gelijk. Zij missen het besef dat iets of iemand nooit meer terug kan komen. Zo kan het voorkomen dat een peuter vijf maanden na de dood van zijn vader zegt: "En nu wil ik dat papa weer terugkomt.". Hij beseft nog niet dat zijn vader echt nooit meer terugkomt.

Het is mijn schuld
Peuters kunnen denken dat zij schuldig zijn aan de dood. Bijvoorbeeld omdat ze de avond ervoor hun tanden niet hebben gepoetst of niet wilden slapen, omdat ze stout zijn geweest en een standje hebben gekregen.

Eva (10) verloor haar broertje toen ze vijf was. Ook zij herinnert zich dat ze zich heeft afgevraagd of zij het had gedaan. Gelukkig hebben haar ouders direct deze gedachte ontkracht:


 

Op zoek naar de overledene
Jonge kinderen kunnen op zoek gaan naar de overledene.

Directe opmerkingen maken
Peuters kunnen heel directe opmerkingen maken, die voor volwassenen confronterend kunnen zijn. “Mijn mama is dood en koud”. Of : “Mijn broertje was dood en toen moest hij in een grote oven.”

In spel verwerken
Door middel van spel uiten jonge kinderen hun gevoelens. Ze kunnen bijvoorbeeld begrafenis spelen of een ongeluk naspelen. En dit steeds maar weer. Volwassenen schrikken hier vaak van, maar voor kinderen is het een gezonde manier om verdriet en gemis te uiten.

Contact met de overledene
Peuters kunnen contact ervaren met de overledene. Ze kunnen bijvoorbeeld in bed praten met de overledene

Huilen
Langdurig en hevig gaan huilen als iemand lang wegblijft.

Onrust
Rustige baby's en peuters kunnen ineens onrustige kinderen worden.

Terugtrekken
Ze kunnen interesse in de omgeving verliezen. Kinderen kunnen zich bijvoorbeeld heel stil en passief opstellen en niet reageren op de aanwezigheid van anderen.

Verdriet uitstellen
Peuters kunnen hun eigen verdriet uitstellen, bijvoorbeeld als een ouder door zijn of haar eigen verdriet niet emotioneel beschikbaar is.

Vastklampen
Baby's en peuters kunnen zich vastklampen en u niet uit het oog willen verliezen

Veranderingen in slaap- en eetgewoonten
Er kan een verandering optreden in eet- en slaapgewoonten van jonge kinderen. Zij kunnen bijvoorbeeld nachtmerries krijgen.

Anders reageren
Ze kunnen anders reageren dan men van het kind gewend is.

Regressief gedrag
Peuters kunnen regressief gedrag vertonen. Dit is gedrag dat niet meer bij de leeftijd past, bijvoorbeeld een kind dat zindelijk was, plast weer in zijn broek of bed. Het kind gaat weer duimzuigen of heel erg aan ouders hangen.

Als bepaald gedrag extreem hevig is en/of lang aanhoudt, kan dat wijzen op verstoorde rouwverwerking. Zie Wanneer zorgen maken?

Verschillen per cultuur en geloof
Hoe we met de dood omgaan verschilt per persoon, per gezin en familie, per cultuur en per geloof. U kunt voor grote verrassingen komen te staan als u betrokken raakt bij een overlijden van iemand uit een andere cultuur of met een ander geloof. Daarom vindt u op deze pagina informatie over rituelen en gebruiken bij overlijden in andere geloven en culturen.
De gebruiken en rituelen rondom het sterven en de uitvaart kunnen enorm van elkaar verschillen. Net als de manier van uiten van verdriet. In sommige culturen reageren mensen erg teruggetrokken en stil en in andere culturen juist boos. Soms wordt verwacht dat mensen zich ingetogen gedragen, soms ook dat zij zich juist heftig uiten. 

Veel voorkomende geloven en culturen
Hieronder vindt u informatie over een aantal veel voorkomende geloven en bevolkingsgroepen in Nederland. Er wordt beknopt beschreven hoe men met sterven en rouw omgaat. Het is belangrijk om te weten dat elke religie of bevolkingsgroep weer eigen stromingen kent. En dat deze weer op een andere manier bestaande rituelen of gebruiken hebben. Ook kan het zijn dat in Nederland niet alle oorspronkelijke gebruiken en rituelen plaatsvinden die in het land van herkomst of in het geloof gebruikelijk zijn. Soms worden Nederlandse gebruiken gecombineerd met gebruiken of rituelen uit het betreffende geloof of de betreffende cultuur. 
Het is daarom onmogelijk om helemaal op de hoogte te zijn van de gebruiken. Ernaar vragen is altijd het beste. Wilt u bijvoorbeeld weten of het gepast is dat u als ouder van een vriendje van uw kind (met uw kind) de uitvaart bezoekt, dan kunt u dat het beste vragen aan het betreffende gezin en hun naasten.

Islam
De Islam kent veel tradities rondom het overlijden. Als iemand stervende is, wordt hij of zij in de richting van Mekka neergelegd. Voor het overlijden wordt een geloofsbelijdenis uitgesproken. Dit heet de Shahada. 
Tijdens een sterfproces en na een overlijden zoekt men vooral steun binnen de eigen gemeenschap. De Imam speelt hierbij een belangrijke rol. Als iemand is overleden, wordt hij of zij ritueel gewassen en in doeken gewikkeld. Moslims kunnen worden opgebaard in de moskee, maar dat hoeft niet. Volgens de Islam moet een uitvaart binnen vierentwintig uur plaatsvinden. Dat kan in het land van herkomst of op een Islamitische begraafplaats in Nederland. De begrafenis vindt bij voorkeur zo spoedig mogelijk plaats. In Nederland zit verplicht 36 uur tussen het overlijden en de uitvaart. De uitvaart vindt dan ook zo spoedig mogelijk na die 36 uur plaats.
De overledene wordt in doeken, liggend op de rechterzij, in de richting van Mekka en zonder kist begraven. Meestal zijn de vrouwen en kinderen niet aanwezig bij de begrafenis. Als kinderen wel meegaan, is dit meestal vanaf een jaar of tien (meisjes) of twaalf (jongens). Na afloop van de begrafenis gaat men meestal naar huis om samen te eten en te drinken.
Er volgt een rouwperiode van veertig dagen die feestelijk wordt afgesloten. Tijdens deze periode komt de familie vaak bijeen om uit de Koran te lezen. Een weduwe rouwt vier maanden en tien dagen. Over het algemeen wordt er niet veel over de overledene gesproken. Condoleren is gepast tot drie dagen na het overlijden.
Het graf wordt opgevuld tot een bult en er wordt een eenvoudige steen met gegevens geplaatst. Er lijkt in Nederland toch ook steeds meer gebruik gemaakt te worden van wat luxueuzere stenen. Daarop komen naam en data te staan en soms ook koranteksten of afbeeldingen van een moskee.
Moslims blijven het graf van de overledene bezoeken. Er gelden ook regels voor het bezoeken van deze graven. Zo dienen mannen geen broeken te dragen tot boven de knie en is de begraafplaats geen plek voor vermaak. Er mag niet gegeten worden en geen muziek gespeeld worden. Men dient op de paden te blijven. Het neerleggen van bloemen of knuffels en het neerzetten van kaarsen is geen gewoonte bij Moslims.
Als een ouder overlijdt, worden kinderen en jongeren hierover vaak door een ander familielid, vrienden of buren geïnformeerd. Over de doodsoorzaak wordt meestal niet gedetailleerd gesproken en men legt kinderen en jongeren weinig tot niets uit. Zij worden niet aangemoedigd om te praten over hun gevoel en om vragen te stellen. Toch geven deze kinderen vaak aan dat ze behoefte hebben aan steun en antwoorden op hun vragen. 

Christendom
Katholieken ontvangen in hun laatste levensfase het sacrament van de zieken in het bijzijn van familie en bekenden. Dit bereidt hen voor op de ontmoeting met God. Het sacrament der zieken heeft een aantal vaste elementen: de biecht of bezinning, de zalving, waarbij de pastor met gewijde olie bij de stervende op voorhoofd en beide handen een kruisteken maakt, de zegen met handoplegging en de eucharistieviering, waarbij de heilige communie wordt uitgedeeld. Ook andere aanwezigen kunnen hun hand op het hoofd van de overledene leggen. Behalve gebeden uit de bijbel, spreekt de priester of pastor ook teksten uit die specifiek zijn afgestemd op de zieke. Bij het sacrament der zieken brandt een kaars en is er een kruisbeeld als teken van verbondenheid met Jezus. Deze beide symbolen zijn ook weer te zien bij het rouwbezoek, wanneer familie en vrienden afscheid komen nemen van de gestorvene en tijdens de uitvaartmis.
Protestanten kennen geen sacrament der zieken. Hun rituelen zijn over het algemeen soberder dan die van de katholieken. Bij protestanten vinden ook veel vaker begrafenissen dan crematies plaats.
Tijdens de begrafenis of crematie hebben de priester en de pastor een belangrijke rol. Vaak is de uitvaartdienst een eucharistieviering in de kerk. De nabestaanden dragen of rijden de kist vaak de kerk binnen. Er zijn vaak veel bloemen. De priester besprenkelt de kist met wijwater en tijdens de viering wordt er gesproken over de overledene. Het kruis speelt een centrale rol, er worden Bijbelteksten gesproken en er wordt gebeden.

Jodendom
Traditionele Joden hebben een uitgebreid en belangrijk ritueel rondom het sterven. Na het overlijden wordt het lichaam gewassen en in een eenvoudig wit linnen gewaad gekleed. De kist is sober, net zoals de begrafenis. Cremeren komt zeer weinig voor onder Joden. In de kist wordt wel eens wat aarde uit Israël gedaan. Het graf is een belangrijke plek. Het mag niet worden verstoord of geruimd en er komt een grafteken op. De begrafenis vindt bij voorkeur zo spoedig mogelijk plaats. In Nederland zit verplicht 36 uur tussen het overlijden en de uitvaart. Na de begrafenis scheppen mannen zand op het graf, net zo lang tot het bedekt is. Men mag niet de indruk wekken haastig te zijn.
Na de begrafenis is er tijd om de familie te troosten. Soms wordt een zeer eenvoudige maaltijd genuttigd. Daarna gaat de familie naar huis; dit wordt nu het rouwhuis genoemd. Hier blijft men een week en leeft men op een sobere manier. Bezoek kan gewoon binnenlopen. De rouwenden, hun emoties en behoeftes staan centraal.

Hindoeïsme
Mensen die het Hindoeïsme aanhangen, hebben vaak een speciale band met een priester die zij de ‘pandjt’ noemen. Hij bidt met de familie en de stervende. Als iemand is overleden, wordt hij of zij naar een uitvaartcentrum gebracht. De uitvaart is meestal een crematie, omdat hindoes geloven dat cremeren de snelste manier is om de terugkeer van het lichaam naar de bron te laten plaatsvinden. 
Een man uit de naaste familie scheert op de dag van de crematie zijn hoofd kaal en er worden allerlei plechtigheden uitgevoerd. De uitvaart duurt vaak lang en men gebruikt veel wierook en kruiden.
Het is voor een Hindoestaanse familie heel belangrijk om het lichaam van de overledene te zien branden. Het zijn vaak de mannen uit de familie die bij het lichaam blijven. Na afloop van de uitvaart gaan de nabestaanden naar huis om daar met elkaar te eten en te drinken.

Boeddhisme
Boeddhisten hechten veel waarde aan de verzorging van de geest. Meer dan aan de verzorging van het lichaam. Tijdens het stervensproces zien zij het als een belangrijke taak om de stervende te inspireren. Voor de naasten is het belangrijk om een sterk gevoel van liefde en mededogen op te wekken voor de stervende. 
Bezoek is prettig, omdat het de stervende het gevoel geeft dat hij of zij niet bang hoeft te zijn voor de dood. Boeddhisten zeggen gebeden op of reciteren mantra’s. Het stervensproces is heel belangrijk. Om de stervende niet te storen zijn emotionele ontladingen in zijn of haar nabijheid ongepast. Angst, pijn, geluk en liefde van de stervende worden wel zoveel mogelijk openlijk gedeeld.
Na het overlijden wordt het lichaam enige tijd met rust gelaten. Dit kan enkele uren, maar ook enkele dagen zijn. Als het bewustzijn uit het lichaam verdwenen is, wordt er geen bijzondere waarde meer aan het lichaam gehecht.
Tijdens de uitvaart worden verschillende rituelen uitgevoerd. Men mediteert en spreekt mantra’s uit. Tijdens de uitvaart verbrandt men een foto van de overledene en wordt positieve energie opgedragen aan de overledene.

Surinaams-Creools
Men gelooft dat de ziel van de overledene terugkeert naar God. Maar voordat dit gebeurt, blijft de geest nog een tijd rondhangen. Een goed afscheid is erg belangrijk, omdat dan de ziel na veertig dagen de aarde vredig kan verlaten. Rouw wordt gezien als een groepsproces. In huis vinden allerlei rouwbijeenkomsten plaats. Het is traditie om alle spiegels te bedekken en foto’s om te draaien.
Men draagt rondom het overlijden vaak witte of zwart-witte kleding. Wit is de kleur van de zware rouw. Rood is geen gepaste kleur, omdat men dat associeert met de geest van de levenden. Ook het dragen van sieraden is niet gepast. 
Emoties kunnen soms op heftige wijze geuit worden. Verdriet wordt minder als je het deelt en het viert, aldus de Creolen. Rituelen zijn erg belangrijk en worden gebruikt om goden en geesten gunstig te stemmen. 
Kinderen en jongeren mogen bij de begrafenis zijn. Zij krijgen geen gedetailleerde informatie over het overlijden. Wel krijgen zij een rol tijdens de rituele wassing na het overlijden. Hoewel men emoties toont, wordt er meestal niet veel over het verdriet en gevoelens gesproken. Dit omdat ouders en kinderen elkaar hun verdriet willen besparen.

Humanisme
Er zijn geen vaste rituelen voor de uitvaart van Humanisten. Men gaat er van uit dat iedereen op zijn eigen manier, in creatieve vorm afscheid kan nemen.

Chinezen
Alles wat in aanraking is gekomen met de dode wordt mee begraven. Bijvoorbeeld de kam waarmee de haren worden gekamd. Men strooit rijst in de mond van de dode als laatste maaltijd en aan het voeteneinde wordt een spiegel geplaatst. Soms gebeurt het ook dat er een parel of een eenden- of ganzenei tussen de lippen wordt geplaatst. 
De vrouwen dragen tijdens de uitvaart speciale kleding met een band om de taille. De kleur en het materiaal van de kleding en tailleband zijn afhankelijk van de relatie tot de overledene. Men is bang dat wanneer de verkeerde rituelen worden uitgevoerd, de geest van de overledene de nabestaanden zal lastigvallen. Daarom voeren Chinezen heel veel verschillende rituelen uit. Tijdens de begrafenis wordt wierook gebrand en vaak worden kleren en (namaak)geld van de overledene verbrand en wordt vuurwerk afgestoken.
Op het graf wordt een zerk met een foto van de dode geplaatst. De dagen na de begrafenis verbranden de nabestaanden nog meer namaakgeld: dit symboliseert de rijkdom die men de dode toewenst in de andere wereld. De begrafenis wordt vaak heel druk bezocht. Als de kist de grond inzakt, draaien de aanwezigen zich om uit angst voor geesten. Om te voorkomen dat zij geesten mee naar huis nemen, steken Chinezen nooit een paraplu op in de buurt van een begraafplaats.
Over de dood wordt niet gesproken. Men heeft het over ‘als je straks weggaat’. Het huisaltaar is een heilige plek; men toont veel respect aan het huisaltaar.

Meer informatie vindt u op:
www.rouwrituelen.nl
www.uitvaartinformatie.nl 
www.stichtingibw.nl (stichting islamitisch begrafeniswezen)
www.troostvoortranen.nl

Laat uw kind iets meegeven aan de overledene
Veel kinderen vinden het fijn om iets te geven aan het overleden familielid. Dat kan bijvoorbeeld een tekening of een knuffel zijn. U kunt dit bijvoorbeeld samen met uw kind in de kist van de overleden opa of oma of andere dierbare leggen. Of later op het graf of bij de urn.

Regelmaat en rust 
Regelmaat en rust zijn erg belangrijk voor jonge kinderen. Vooral het hebben van een vaste verzorger is belangrijk. Soms gebeurt het dat u door iets ingrijpends, zoals het overlijden van een dierbare, tijdelijk minder beschikbaar bent voor uw kind. Probeer ervoor te zorgen dat er voor uw kind zo min mogelijk verandert. Als u zelf niet in staat bent voor uw kind te zorgen, zorg dan voor een vaste andere verzorger, zodat uw kind niet steeds aan andere gezichten hoeft te wennen.

Speel met uw kindje 
Kinderen kunnen niet lange tijd achter elkaar verdrietig zijn. Het is heel belangrijk dat ze ook dingen doen die ze leuk vinden. Probeer tijd te maken om af en toe met uw kind dingen te doen die uw kind leuk vindt.

Bewaar wat spullen van de dierbare voor later
Kinderen tussen 0 en 3 jaar zullen zich heel weinig of niks kunnen herinneren van de overleden dierbare. Later kunnen zij de behoefte krijgen om wat meer te weten te komen over de overledene. Als u wat spulletjes bewaart die voor de overleden dierbare belangrijk waren, kunt u die later aan uw kind laten zien en kan hij of zij zich een beeld proberen te vormen van de dierbare.

Troostcadeautje
Geef uw kind een troostcadeautje: bijvoorbeeld een knuffeltje, een zorgenpoppetje (Wereldwinkel) of een boekje. Voor boekentips klik hier. 

Herinneringen vastleggen
Geef een 'herinneringenboek'. Hierin kunt u samen met uw kind werken en opschrijven wat uw kind wil. Later als ze ouder zijn, willen ze dat vaak weten. Ze kunnen er ook foto’s inplakken en tekeningen.

Uitleggen wat dood zijn betekent
Doe dit alleen als het kind erom vraagt.  Een voor kinderen duidelijke uitleg kan zijn: iemand die dood is kan niet meer ademen, niet meer bewegen, niet meer voelen. Een dode hoeft niet meer te eten en te drinken. Iemand die dood is voelt helemaal koud aan, heeft geen pijn meer en kan ook niet meer horen en zien. Iemand die dood is heeft zijn lijf niet meer nodig. Iemand die dood is, kan nooit meer levend worden. Net zoals een plant of een dier ook dood kan gaan. Je kunt dit doen aan de hand van een dode insect en/of een dood blaadje.

Niet zeggen over de dood:
- “Opa slaapt voor altijd”. Bij kinderen kan angst ontstaan om zelf te gaan slapen en ook nooit meer wakker te worden.
- “Laura maakt een verre reis en zal nooit meer terugkomen”. Kinderen begrijpen het niet en voelen zich in de steek gelaten. 
- “Oma is dood gegaan omdat ze al heel oud was”. Voor kinderen zijn alle mensen die geen kinderen meer zijn al oud. Ze kunnen bang worden dat hun eigen vader of moeder ook dood zal gaan. Die zijn immers ook al oud.
- “Opa is doodgegaan omdat hij zo ziek was”. Peuters begrijpen niet het verschil begrijpen tussen een ernstige en minder ernstige ziekte. Het is belangrijk dat aan het kind wordt uitgelegd hoe erg de ziekte van opa was. Anders kunnen zij bang worden dat zij bij griep of verkoudheid ook dood gaan.

Verzwijg niet
Verzwijg het verlies en het verdriet niet, maar maak het bespreekbaar. Wegstoppen van hun verdriet helpt peuters niet. Belangrijk is wel dat u aansluit bij het kind en dat het niet allemaal vanuit u komt. Kinderen geven vaak signalen die u kunt oppakken.

Behandel uw kind niet als zielig
Extra liefde en aandacht zijn belangrijk en fijn voor jonge kinderen. Maar behandel uw kind niet als zielig! 

Onderdruk geen eigen emoties
U kunt uw kindje beter ondersteunen als u uw verdriet toelaat, als u het voelt opkomen. Geef er woorden aan: "Ik ben ook verdrietig omdat . . . er niet meer is. Dan zijn we gewoon even samen verdrietig, dat is ook niet erg." Verdriet en tranen zijn niet erg, alleen als u uw verdriet niet in de hand hebt, wordt uw kind mogelijk angstig.

Corrigeer niet
Jonge kinderen kunnen dingen zeggen die op u cru kunnen overkomen, bijvoorbeeld: "Ik ben blij dat Sanne dood is want nu mag ik haar mooiste poppen hebben." Corrigeer uw kind niet, maar sluit aan bij die opmerking. Zeg bijvoorbeeld: "Ja dat is wel heel erg leuk he. Ik kan me voorstellen dat je wel blij bent dat je die mag hebben!" 

Denk niet dat peuters beseffen wat de dood inhoudt
Peuters kunnen goed herhalen wat een volwassene heeft gezegd. Ook al zeggen ze: “Oma is dood en komt nooit meer terug”, dan wil dat niet zeggen dat ze het ook begrepen hebben. Ze kunnen blijven vragen waarom oma niet op hun verjaardag komt. Het is heel belangrijk om dit soort vragen keer op keer eerlijk te beantwoorden.

Bespreekbaar maken
Maak het verlies en het verdriet bespreekbaar. Op een luchtige manier, bijvoorbeeld tijdens het spelen. Vaak gaat dit beter al spelend of wandelend. Het kind kan zich vaak ook beter uiten in tekeningen en in spel. Dring niet aan als uw kind op dat moment niet wil praten.

Ontschuldigen
Peuters voelen zich heel vaak schuldig over de dood van een dierbare. Ze denken dat zij het hadden kunnen voorkomen door iets niet of juist wel te doen. Vertel uw kindje dat veel kinderen denken dat zij er iets aan hadden kunnen doen om te voorkomen dat iemand dood is. Vraag of uw kind dat ook wel eens denkt. Vertel dan dat kinderen er nooit iets aan kunnen doen als iemand die belangrijk voor ze was, dood is. Zorg wel dat uw kind over zijn schuldgevoelens kan praten, wimpel ze niet meteen weg.

Regels en grenzen handhaven
Peuters hebben behoefte aan grenzen en duidelijke regels. Een kind dat een ingrijpende gebeurtenis heeft meegemaakt, zoals het overlijden van een dierbare, heeft zo mogelijk nog meer behoefte hieraan. Word niet boos als uw kind regels overtreedt, maar leg uit dat die regels gelden, ook nu.

Mijn dochtertje van drie jaar blijft maar vragen waar haar overleden vriendinnetje nu is, wat moet ik antwoorden?
U kunt antwoorden dat we dat niet zeker weten. U kunt uw kind vragen wat hij/zij denkt of hoopt.


Mijn zoontje van tweeënhalf jaar speelt met zijn speelgoedautootjes steeds het dodelijke ongeluk van opa na. Moet ik dat wel toelaten?
Ja, voor jonge kinderen is het naspelen van bijvoorbeeld een ongeluk of een ziekenhuisopname een normale en gezonde vorm van verwerking.


Mijn dochtertje van drieëneenhalf is af en toe zeer boos en onhandelbaar sinds onze buurvrouw overleden is. Zij zorgde twee of drie dagen per week voor haar sinds ze een baby was. Wat moeten ik daarmee? Ze maakt regelmatig speelgoed en andere dingen stuk en slaat haar broertje als we niet kijken.
Kleine kinderen kennen het onderscheid tussen gevoelens nog niet goed. Natuurlijk is zij boos dat jullie buurvrouw er niet meer is. Dat kunt u ook benoemen. Ze mag boos zijn, maar ze mag niks stuk maken en niemand pijn doen. Dus verzin dingen om boos te kunnen zijn die geen kwaad kunnen. Neem haar op schoot en zeg: "En je bent ook verdrietig hé, omdat .... er niet meer is?" Dan leert ze hoe de gevoelens genoemd worden.

Zoveel mogelijk regelmaat en rust
Regelmaat en rust zijn erg belangrijk voor jonge kinderen. Het is logisch dat u door het overlijden, (veel) minder beschikbaar bent voor uw kind. Zorg dan voor een vaste andere verzorger, zodat uw kind niet steeds aan andere gezichten hoeft te wennen.

Wees duidelijk en niet te lang van stof
Als u uw kind(eren) vertelt over het overlijden dan is het belangrijk uw kind(eren) zich veilig voelt/voelen. Wees duidelijk en niet te lang van stof en zorg dat u echt contact heeft met uw kind. Vertel hem of haar dat u iets heel verdrietigs te vertellen heeft: ... is dood. Vertel de oorzaak van het overlijden zonder gruwelijke details, daar heeft een kind niets aan. Zo’n bericht is voor een ouder heel heftig en zwaar om te vertellen. U kunt gerust laten zien dat u er verdrietig over bent. Geef uw kind de ruimte om vragen te stellen en om het bericht te laten bezinken. Zorg dat u er bent voor uw kind, dat hij of zij zich vrij voelt om bij u troost te zoeken of om vragen te stellen. U kunt ook een boekje gebruiken bij het vertellen.

Leg keer op keer uit wat dood zijn betekent
Een uitleg kan zijn: iemand die dood is, kan niet meer ademen, niet meer bewegen, voelen en hoeft niet meer te eten en te drinken. Iemand die dood is, voelt helemaal koud aan, voelt geen pijn meer en kan ook niet meer horen en zien. Iemand die dood is, kan nooit meer levend worden. Net zoals een plant of een dier ook dood kan gaan. Iemand die dood is, heeft zijn lijf(je) niet meer nodig.

Eventuele eigen emoties niet onderdrukken
U kunt uw kindje beter ondersteunen als u uw verdriet toelaat, als u het voelt opkomen. Geef er woorden aan: ik ben ook verdrietig omdat . . . er niet meer is. Dan zijn we gewoon evensamen verdrietig, dat is ook niet erg. Verdriet en tranen zijn niet erg maar als je je verdriet niet in de hand hebt dan kan uw kind angstig worden.

Niet verzwijgen
Verzwijg het verlies en het verdriet niet maar maak het bespreekbaar. Wegstoppen van hun verdriet helpt peuters niet. Belangrijk is wel dat u aansluit bij het kind en dat het niet allemaal vanuit u komt. Kinderen geven vaak signalen die u kunt oppakken.

Denk niet dat peuters beseffen wat de dood onomkeerbaar is
Ook al zeggen ze: “Papa is dood en komt nooit meer terug”, dat wil niet zeggen dat peuters dat ook begrepen hebben. De onomkeerbaarheid van de dood is niet te bevatten voor ze. Dat besef komt heel langzamerhand. Peuters kunnen blijven vragen waarom papa niet op hun verjaardag komt, niet bij het kerstdiner is. Het is heel belangrijk om deze vragen keer op keer eerlijk te beantwoorden. 

Regels niet loslaten
Thuis is alles anders, niets is voorspelbaar meer. Probeer zo snel mogelijk weer de gewone regels en structuur te handhaven. Dat geeft jonge kinderen een gevoel van rust en veiligheid. En dat hebben ze nu extra nodig !

Niet corrigeren
Jonge kinderen kunnen dingen zeggen die voor u cru overkomen. Bijvoorbeeld: ik ben blij dat Laura dood is, nu mag ik haar kamer’. Corrigeer het kind niet maar ga in op wat het kind zegt. Bijvoorbeeld:” Dat is een leuke kamer he, die van Laura, over een tijdje ga jij daar slapen!” Besteed er verder geen aandacht aan.

Vraag om hulp of ondersteuning
Uw leven staat op zijn kop. Het kan goed dat u door de omstandigheden tijdelijk niet veel tijd of aandacht voor uw kind(eren) heeft. Het is goed om hulp of ondersteuning uit de omgeving in te schakelen. Het is voor kinderen belangrijk dat een voor hen vertrouwd persoon de verzorging op zich neemt. En mensen uit uw directe omgeving zullen het fijn vinden om iets te kunnen doen. Voor hen is dat veel prettiger dan machteloos toekijken!

Het kind/de kinderen betrekken bij de uitvaart
Het is voor peuters fijn om betrokken te worden bij de voorbereidingen voor de uitvaart. Vertel ook hoe de uitvaart ongeveer zal gaan, voor zover u dat al weet. Het kind kan helpen met het dragen van bloemen bijvoorbeeld, of met het beschilderen van de kist. Het kind kan iets maken om mee te geven in de kist of iets van zichzelf meegeven.

Vastleggen van de uitvaart
Jonge kinderen kunnen zich vaak niets herinneren van de uitvaart. Beeldmateriaal kan heel waardevol zijn voor deze kinderen. U kunt iemand opnamen of foto’s laten maken van de uitvaart. Als dat te duur is dan kunt u overwegen geld voor de foto's/film te vragen in plaats van bloemen,

Speel met uw kind
Kinderen kunnen niet lange tijd achter elkaar verdrietig zijn. Het is heel belangrijk dat ze ook dingen doen die ze leuk vinden. Probeer af en toe eventjes tijd te maken om met uw kind dingen te doen die uw kind leuk vindt.

Herinneringen vastleggen
Geef een 'herinneringenboek'. Hierin kunt u samen met uw kind werken en opschrijven wat het kind wil. Ze kunnen er ook foto’s inplakken en tekeningen.

Herinneringen voor later
Kinderen tussen 0 en 3 jaar zullen zich later heel weinig of niks kunnen herinneren van de overleden dierbare. Op enig moment kunnen zij de behoefte krijgen om meer te weten te komen over de overledene.  Schrijf in de loop van de tijd herinneringen op voor uw kind(eren) en vraag anderen die die overledenen ook goed hebben gekend hetzelfde te doen. Voor uw kind(eren) zijn deze herinneringen (later) van onschatbare waarde! U kunt de genodigden voor de uitvaart ook vragen om herinneringen en foto's mee te nemen op de dag van de uitvaart. Op een later moment kunt u deze bundelen voor uw kind(eren) en uzelf. Het is voor kinderen ook fijn om wat spulletjes te bewaren voor hen van de overledene.

Eva verloor haar broer toen ze vijf was. Zij is heel blij met de herinneringen van anderen:

Een aantal spullen met herinneringen laten staan/hangen
Laat spullen die herinneren aan de dierbare zoveel mogelijk staan. Na verloop van tijd kunt u in overleg met uw kind(eren) kijken of bepaalde spullen opgeborgen/weggegeven kunnen worden.

Vragen beantwoorden
Er kunnen vragen komen als: "Ziet hij mij nog? Ademt zij nu nog? Wanneer gaat Sarah weer leven?" Geef peuters op zulke vragen eerlijke en duidelijke antwoorden in simpele taal.
Als u niet weet wat u moet antwoorden dan kunt u dat gerust eerlijk zeggen: “Dat weet ik niet” of “Wat denk jij?”. Veel kinderen hebben zelf al antwoorden bedacht.

Wees geduldig
Peuters kunnen dezelfde vraag keer op keer blijven stellen. Het is heel belangrijk dat zij steeds opnieuw een duidelijk en eerlijk antwoord krijgen op hun vragen.

Mijn driejarige dochter weigert de kamer in te gaan waar haar overleden vader ligt. Wat kan ik doen?
Vraagt aan uw dochter hoe ze denkt dat papa er nu uitziet. Vaak worden kinderen opstandig als ze bang zijn. Veel kinderen hebben een verkeerd beeld van hoe iemand die dood is eruit ziet. Door met uw dochter te praten en haar te vertellen hoe papa eruit ziet, hoe het ruikt en hoe hij voelt, kunt u angst wegnemen. Als zij echt niet wil, dwing haar dan ook niet.



Mijn zoontje van bijna vier speelt met zijn speelgoedautootjes het dodelijke ongeluk van zijn vader (10 maanden geleden) na. Moet ik dat wel toelaten?
Ja, voor jonge kinderen is het naspelen van bijvoorbeeld een ongeluk of een ziekenhuisopname een normale vorm van verwerking.

Verlate rouw
Jonge kinderen gaan meestal pas rouwen als de situatie weer veilig aanvoelt voor ze. Als het thuis weer rustiger en stabiel is. Dat kan wel een jaar of (veel) langer duren! Zo kan het zijn dat een peuter die een ouder verliest, de eerste twee jaar door lijkt te leven alsof er niets aan de hand is. Nadien kan hij ineens enorme slaapproblemen ontwikkelen. Of agressief worden naar andere kinderen. Of heel verdrietig worden en niet meer met andere kinderen spelen.
Hij heeft zijn verdriet eigenlijk tijdelijk ‘opgeborgen’. Wees hier alert op!

Rouw ontwikkelt mee
Ook lange tijd na het overlijden blijven kinderen rouwen. Kinderen ontwikkelen zich en komen steeds tot nieuwe inzichten. Zij kunnen veel vragen stellen en deze vragen steeds weer opnieuw stellen omdat zij de informatie steeds weer op een andere manier begrijpen.

Zoveel mogelijk regelmaat en rust
Regelmaat en rust zijn erg belangrijk voor jonge kinderen. Het is logisch dat u door het overlijden, mogelijk minder beschikbaar bent voor uw kind(eren). Zorg dan voor een vaste andere verzorger, zodat uw kind niet steeds aan andere gezichten hoeft te wennen.

Leg keer op keer uit wat dood zijn betekent
Een uitleg kan zijn: iemand die dood is, kan niet meer ademen, niet meer bewegen, voelen en hoeft niet meer te eten en te drinken. Iemand die dood is, voelt helemaal koud aan, voelt geen pijn meer en kan ook niet meer horen en zien. Iemand die dood is, kan nooit meer levend worden. Net zoals een plant of een dier ook dood kan gaan. Iemand die dood is, heeft zijn lijf(je) niet meer nodig.

Eventuele eigen emoties niet onderdrukken
U kunt een kindje beter ondersteunen als u uw verdriet toelaat, als u het voelt opkomen. Geef er woorden aan: ik ben ook verdrietig omdat . . . er niet meer is. Dan zijn we gewoon even samen verdrietig, dat is ook niet erg. Verdriet en tranen zijn niet erg maar als je je verdriet niet in de hand hebt dan wordt het kind angstig.

Regels niet loslaten
Thuis is veel veranderd, ook langere tijd na een overlijden is de situatie nooit zoals die was voor het overlijden. Dat kan onrust en een onveilig gevoel veroorzaken bij kinderen. Het is van belang duidelijke regels en structuur te handhaven. Dat geeft jonge kinderen een gevoel van rust en veiligheid. En dat hebben ze zo nodig!

Vraag om hulp of ondersteuning
Uw leven is veranderd. Het kan goed dat u door de omstandigheden niet zoveel tijd of aandacht voor uw kind(eren) heeft als u zou willen. Het is goed om hulp of ondersteuning uit de omgeving in te schakelen. Het is voor kinderen belangrijk dat een voor hen vertrouwd persoon een stukje van de verzorging op zich neemt. En mensen uit uw directe omgeving zullen het fijn vinden om iets te kunnen doen. Voor hen is dat veel prettiger dan machteloos toekijken!

Als de overledene kanker had: met uw kind kijken op http://www.kinderkanker.nl/kindersite/ChemoKasperv4.htm
Een prachtig, helder en informatief online boekje.
Het gaat over een kind met kanker maar is ook heel geschikt om de ziekte kanker en chemotherapie aan (jonge) kinderen uit te leggen. In het verhaal hebben chemo-kasper en zijn vriendjes de kanker overwonnen. Bij degene die overleed, hebben chemo-kasper en zijn vriendjes het helaas niet gered…

Herinneringen voor later
Kinderen tussen 0 en 3 jaar zullen zich later heel weinig of niks kunnen herinneren van de overleden dierbare. Op enig moment kunnen zij de behoefte krijgen om meer te weten te komen over de overledene. Schrijf in de loop van de tijd herinneringen op voor uw kind(eren) en vraag anderen die die overledenen ook goed hebben gekend, hetzelfde. Voor uw kind(eren) zijn deze herinneringen (later) van onschatbare waarde!

Eva verloor haar broer toen ze vijf was. Zij is heel blij met de herinneringen van anderen:

Een aantal spullen met herinneringen laten staan/hangen
Laat spullen die herinneren aan de dierbare zoveel mogelijk staan. Na verloop van tijd kunt u in overleg met uw kind(eren) kijken of bepaalde spullen opgeborgen/weggegeven kunnen worden.

Vragen beantwoorden
Er kunnen ook na verloop van tijd vragen komen als: "Ziet hij mij nog? Ademt zij nu nog? Wanneer gaat Sarah weer leven?" Geef peuters op zulke vragen eerlijke en duidelijke antwoorden in simpele taal.
Als u niet weet wat u moet antwoorden dan kunt u dat gerust eerlijk zeggen: “Dat weet ik niet” of “Wat denk jij?”. Veel kinderen hebben zelf al antwoorden bedacht.

Wees geduldig
Peuters kunnen dezelfde vraag keer op keer blijven stellen. Het is heel belangrijk dat zij steeds opnieuw een duidelijk en eerlijk antwoord krijgen op hun vragen.

Mijn zoontje van drie speelt de laatste tijd met zijn speelgoedautootjes een ongeluk na. Mijn man is anderhalf jaar geleden met de auto verongelukt. Moet ik dat wel toelaten?
Ja, voor jonge kinderen is het naspelen van bijvoorbeeld een ongeluk of een ziekenhuisopname een normale vorm van verwerking.


Mijn man is anderhalf jaar geleden overleden. Ik heb het idee dat mijn dochtertje van ruim drie nu pas beseft dat hij echt niet meer terugkomt. Ze is echt helemaal van slag, terwijl het eerst zo goed met haar ging.
Het besef dat de dood onomkeerbaar is, komt heel geleidelijk bij peuters. Het is niet te bevatten voor ze. Met dit geleidelijke besef is je dochtertje misschien pas echt begonnen om haar grote verlies te verwerken.